विराटनगर शहर पूर्व रहेको भव्य मन्दिरको शिर उच्च छ । पूजाका लागि आउँने आउँदा छन्, जाने जाँदा छन् । आ–आफ्नो श्रद्धा प्रकट गरी पुण्य आर्जन गरेको अनुभूत गर्दा छन् । मन्दिरको छहारीमा त्यसको पूजारी भने हात मल्दै छन् ।

“पुजारीजी ! हामीलाई दलित भगवान्ले हैन, मान्छेले बनाएको हो । हामीलाई विवाह गर्न दिनुस् । सहयोग गर्नुस् । हाम्रो पवित्र सम्बन्धलाई गाढा बन्न दिनुस् । परमात्माले हजुरको कल्याण गर्छन् ।” राजेश हात जोडेको जोड्यै विन्ती बिसाउँछ ।

(१)
को हँ ? को हँ ? वनमा कुन को हो
गर्छ क्या कुहुकुहू सुन ओहो !!
हैन हैन म त हैन म हैन !!
को हँ को हँ तर को चिनिंदैन ।

(२)
फूलमा छ कि ? कि झाँग हरामा ?
वासमा छ कि उ हुन्छ चरामा ।
या मुनातिर ? कि एक कुनामा ?
हुन्छ भान सपना विपनामा ?

वर्षा हुँदा म त यता कति सम्झिराख्छु
हो रातको नीरवतासँग सम्झिराख्छु
पर्दैन रात कि त्यता किन सम्झिदैनौ ?
बर्सिन्न मेघ कि त्यता किन सम्झिदैनौ ?
।।१।।

गोविन्दे कोठामा धुम्धुम्ती बसेको छ । खासमा नागरिकताको उसको नाम गोविन्द कटुवाल हो । धेरैअघि एसएलसीसम्म मात्रै पढेको । उहिल्यैको पढाइ । न जागिर खायो । न कुनै गतिलो काम नै गर्यो । जवानीमा रल्लिँदै हिँड्यो । अहिले बेबहारले थिचेर उमेर नहुँदै बूढो देखिएको छ ।

ननिको छ –गोविन्दे । गाउँमा अँझै हुने नहुने सबै काम गर्छ । जवनीमा आँखा देखेन । अहिले जवानी घर्किन थाल्दै बूढो देखिएको छ । साह्रै चञ्चल छ । केही न केही उपध्रो गरिरहनु पर्ने ।

जिन्दगी एउटा विश्वास हो
हृदय त्यसको आभास हो

हरदम यहीं सोच आउँछ,
त्यो उनको सुवास हो

यसलाई साहित्यको पछिल्लो विकसित नयाँ रुप मानिन्छ । अनेक परिभाषाहरुबाट यसको परिभाषा गरिएको छ । यसबारे निकै शोधखोजहरू भएका छन् । निकै कार्यपत्र, निकै शोधपत्र र निकै शोधग्रन्थ पनि लेखिएका छन् ।

धेरैले धेरै प्रकारले आफ्नै शैली र चतुराइ वा शैली र विचारको कुशलतालाई उपयोग गरेर यसको सम्भव भएसम्मको यथार्थ चिनारी दिने काम गरेको देखिन्छ ।

जीवित र भौतिक दुई कुरामा, मानवको सोचाइ फरक हुन्छ । मानव सव्यतामा विवाहपछिको घरबारको सुरुवात हुन्छ, जीवित अर्थात सन्तति छोरा, छोरी वा तेस्रो लिङ्गि जे भए नि गर्भमा रहेदेखि नै आमाको सकस र पीडा शुरु हुन्छ । सुत्केरी पीडाको त बखान गर्नु नै बेकार छ, त्यसैले माताको स्थान कुनैले पनि लिन सक्दैनन । बच्चाको कारण ज्यान गुमाएरको थुप्रै घट्ना छन् विश्वमा, अस्पतालको सुविधा भए देखि पीडा घटेको छ र मृत्यु दरमा कमी आएको छ तर शून्य भएको छैन । यसरी जन्माएर कयौं रात अनिदो र कष्टमै बालक हुर्काउनु पर्छ, आमाको काखमा कतिमायां हुन्छ भन्ने कुरा हामी सबै मानवलाई थाहा छ तर त्यो काँख र ओतप्रति हामीले गर्ने कर्तव्य भने फरक छ, विभेद छ ।

नवराज पान्डेय ‘चातक’को जन्म २०२१ सालमा पिता पंण्डित सिद्धिनाथ पाण्डे र माता जानकी पाण्डेका पुत्ररत्नको रूपमा सुवर्ण खाल (१ अर्घाखाँचीमा भएको थियो । हाल उहाँको ठ्गाना बुटवल – ९, रुपन्देही हो । नवराजका नित्यकर्मपद्धि (२०५८),वेद स्तुति नेपाली व्याख्य (२०६४ ), परमानन्दचरितामृत म संस्कृत काव्यम्(२०६८), नित्यकर्मविधि (२०६९), परमलघुमञ्जूषातत्त्वविचार (व्याकरण २०७३), र कालीगण्डकी (महाकाव्य) कृतिहरू बजारमा आइसकेका छन् । नवराजको शिक्षा क्षेत्रका विविधपदमा रहेर आजसम्म माध्यमिक शिक्षण सेवा (२०४४–२०४७) र नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय सेवा (२०५० देखि हालसम्म)मा लामो अनुभव छ साथै शिक्षा क्षेत्रमा उहाँले पुर्याएको योगदान अनुकरणीय छ । शिक्षा क्षेत्रमा पुर्याएको लामो योगदानलाई कदर गर्दै शिक्षा पुरस्कार (२०६४ले विभुषित हुनु भएको छ । त्रिवेणी साहित्य परिषद, नवलपरासीको आजीवन सदस्य हुनुहुन्छ ।

१
जब सँगै हुन्थ्यौं रातहरू पनि रंङ्गिन हुन्थ्यो
अनि छुटिने बेला आउदा निकै कठिन हुन्थ्यो
हराउथ्यौं एक अर्कामा भुलथ्यौ सारा संसार पनि
त्यसैले त पत्तै हुदैन्थ्यो कति बेला दिन हुन्थ्यो

मान्छेबाटै मान्छकै लागि अनेक जाल रचिन्छ
दुई पैसा झर्छ भने शिरदेखि पाउसम्म घसिन्छ
जति थुपारे नि नपुग्ने भो अब धनको राश
हेर, जमाना आयो कस्तो यहाँ आमाको दुध बेचिन्छ ।

भोको उदरलाई जसोतसो भर्न सिकायौ
सुन्दर जीवनमा हाँसी हाँसी मर्न सिकायौ
पीडालाई दबाई अधरमा मुस्कान भर्न सिकायौ
हे समाज ! आज तिम्ले मलाई लेख्न सिकायौ
रित्तो यो मनलाई अनेकौँ भाव बोक्न सिकायौ

प्यारो छ मेरो नेपाल
हिमाल छ शान गजुर
नाच्दछ डाँफे हिमाल
तराईमा नाच्छन् मयुर

पश्चिम देउडा बज्दछ
घन्किन्छ पूर्व सेलोले
गुन्जिने मैथली तराई
पहाडी भाका रैलाले

मैले लेखिन आमाको सपना
सपना त हिजै चुँडिसकेको थियो
मैले लेखिन उनको
गन्तव्य, गन्तव्य त हिजै अपुरो भइसक्यो
मैले सोधिन आमा तिम्रो जीवन कहानी
कहानी त हिजै सुनेकी थिएँ
लेखेकी थिए र देखेकी पनि थिएँ
जहाँ तिमीले पीडा र वेदनाको भारी बोकेकी थियौ

पढाइ र स्रोत साधन भए यो देशमा
दःखी हुने थिएनन नेपाली हेर तहाँ
स्रोत साधन भए नेपाल फल्किन्थ्यो
हिरा र मोती पनि नेपालमा झल्किन्थ्यो

पाखन बेद र ठुलो औषधी नेपालमा
शक्ति छ कति यो दबाईमा
यस्ता अमूल्य चिज अन्त पाइन्छ कहाँ
पाइँदैन खोजेर अन्त विश्वभरिमा

नाथे एउटा जिन्दगीका आयुहिस्साहरू औपचारिकताका उल्झनमा रुमलिएर बित्दो रहेछ । अस्ति भर्खर एकजना मित्रका पिताजी बित्नुभयो । सुनेपछि मलामी हिँडे । घाटमा पुग्दाखेरी करिब करिब अर्थी जलिसकेको थियो । मलामीहरुपनि फात्तफुत्त हिंडिसकेका थिए । केही आवश्यक मान्छेमात्र बाँकी थिए । मैलेपनि हतारहतार एकचिम्टी माटो र केही छेस्का दाउरा चितामा चढाएर मलामी आउनुको औपचारिक रीत पुरा गरेँ । अक्सर आजभोलि मलामी गएका मान्छेहरू चितामा मट्टी चढाएपछि ओल्टोकोटो छेलिँदै बाटो लाग्ने गर्छन् । समयको व्यस्तता र समस्याका जटिलताले मान्छेलाई कसोकसो धेरैतिरबाट बाँध्दै लगेको छ । मान्छे हिजो जस्तो फुक्काफाल स्वायत्त छैन । कतिपय काममा खटाइखटाइ समय चुँडेर निकाल्नु पर्ने भएको छ ।