नाट्य सम्राट बालकृष्णसमका बाजे जनरल डम्बर शमशेरको ज्ञानेश्वरमा रोमानी ढड्ढमा बनेको पाँच तले भव्य महल थियो । त्यस महलको केही अंश आज पनि रहेको छ । त्यसै पाँच तले भव्य महलको एउटा कोठामा नाट्य सम्राट बालकृष्ण समको वि.सं. १९५९ साल माघ २४ गते शुक्रवारका दिन राति जन्म भयो ।

नाच, गीत, नाटकले सजिएको जनरल डम्बर शमशेरको भव्य महलमा चौबीसै घण्टा भने जस्तो भइरहने नाच, गीत, नाटक र अवाक सिनेमाको प्रदर्शनले बालक समलाई यस कलातिर विस्तारै लोभ्याउन थालिसकेको थियो ।

उहाँ भन्नु हुन्छ मलाई बालककालदेखि नै नाटक मन पर्न थाल्यो हेर्न पनि, सुन्न पनि, पढन पनि, लेख्न पनि, खेल्न पनि ...' ।

उहाँले आˆनो महलमा नाटकका पात्र बनेका आˆना बहिनीहरू, भान्जा भाइ, फुपूसित, आˆनै महलकी प्रसिद्ध नर्तकी जुहीद्वारा अभिनीत एवं निर्देशित हिन्दी भाषाको नाटकमा राजकुमारी भएर खेल्नु भयो । यस नाटकमा समले अभिनय गर्दै गाउनु भएको गीतको एक पङ्िक्त यस्तो थियो ः

हाले दिल किससे कहूँ मै ।

यतिबेला उहाँ ७/८ वर्षको हुनुहुन्थ्यो होला भन्ने अनुमान हुन्छ । यो नाटक परिवारले हेरेर निकै मन पराए र समको अभिनयको प्रशंसा गरे । यस प्रशंसाले समलाई नाटक गर्न प्रोत्साहित गर्‍यो ।

वि.सं. १९७० साल फागुन महिनामा बालकृष्ण सम दरबार स्कुलमा चतुर्थ श्रेणीमा भर्ना हुनुभयो । चतुर्थ श्रेणी पास गरी पञ्चम श्रेणीमा पुग्दा उहाँ बाह्र वर्षको हुनु हुन्थ्यो । पढाइ अगाडि बढ्दै गयो ।

वि.सं. १९७७ सालमा समले स्कुलको अध्ययनका साथै दुःखान्त नाटक -पूणर्ाङ्की) 'मिलीनद' लेख्नु भयो । यो उहाँको पहिलो नाटक थियो । उहाँ दशम कक्षामा पुग्दा उहाँले 'तानसेनको झरी' -पूणर्ाङ्की) नाटकको दुई अङ्क लेखि सिध्याउनु भयो । यो उहाँको दोस्रो नाटक थियो । नाटक पूर्ण गर्नुभयो तर उहाँले यस नाटकलाई मञ्चन गर्न, छपाउन उपयुक्त ठान्नु भएन ।

वि.सं. १९८९ सालमा दरबार स्कुलका विद्यार्थीहरूलाई पुरस्कार वितरण गरिने समारोहको उपलक्ष्यमा गाउन स्वागत गीत लेख्नुभयो र दरबार स्कुलको हाताभित्र रहेको मजलिसघरको हलमा स्कुलका विद्यार्थीहरूले प्राभ्यास गरी गाए । यसै स्वागत गीतमा गाउने विद्यार्थीहरूमध्येका विद्यार्थीहरूले उहाँको लेखन र निर्देशनमा मञ्चन भएको 'प्रेम' नाटकमा अभिनय गरे । यस नाटकको मञ्चन पछि यो मजलिस घर समको प्रयोगात्मक नाट्यशालाको रूपमा रहन सक्ने अनुभव गर्नुभयो ।

वि.सं. १९९५ साल सम्ममा उहाँले मिलीनद, तानसेनको झरी बाहेक अज, मुटुको व्यथा, ध्रुव, अभिलेख, प्राणदान, प्रेम, मुकुन्द इन्दिरा, प्रल्हाद नाटक लेख्नुभयो ।

उहाँ आˆनो पाठ्यपुस्तकको अध्ययनका साथै कहिले कविता रच्नुहुन्थ्यो त कहिले चित्र बनाउनुहुन्थ्यो भने कहिले आˆनै दरबारमा तयार गरिएको नाटक हेर्नुहुन्थ्यो र कहिले अवाक सिनेमा हेर्नुहुन्थ्यो ।

आˆनो महलमा बिहानदेखि राती अबेलासम्म नाच भइरहँदा विविध तालमा बज्ने चाँपको आवाज सुन्नुहुन्थ्यो । मृदड्ढ, तबला तथा ढोलकको तालमा नाचिने कथक नृत्य तथा विविध रागमा गाइएका हिन्दी भाषाका शास्त्रीय गीतको मधुर लयले उहाँलाई आकषिर्त गथ्र्यो ।

यसले गर्दा उहाँलाई नाट्य कला क्षेत्रतिर लाग्न टेवा मिल्दै गयो । तर ती नाच गीत, नाटक पारसी थियटर शैलीको रड्ढढड्ढमा हुने र यसै शैलीको नाटकहरूको प्रदर्शन हुने भएकोले सक्दो राम्रो प्रदर्शनको लागि होड चल्थ्यो महलहरू, दरबारहरू र दरबार बाहिर पनि ।

यस्तै होडबाजी र लहडमा सम गाउन, बजाउन तथा चित्र लेखनतिर पनि विशेष ध्यान दिन थाल्नुभयो । प्यानो -पेनु) बजाउन उहाँले आˆनी श्रीमतीसित सिक्नुभयो र प्यानो बजाउँदै गीत गुनगुनाउन थाल्नुभयो ।

म्याटि्रकको जाँच दिन कलकत्ता गएताका उहाँले त्यहाँ शेक्स्पीयरको मञ्चित नाटकहरू हेर्नुभयो । त्यहाँबाट र्फकनु भएपछि नाट्यकला क्षेत्रतिर विशेष ध्यान दिन थाल्नु भयो । म्याटि्रक जाँचको रिजल्ट निस्क्यो, उहाँ प्रथम श्रेणीमा उत्तीर्ण हुनुभयो र त्रिचन्द्र कलेजमा आई.एस.सी. प्रथम वर्षमा प्रवेश गर्नुभयो । यसै खुसीयालीमा उहाँले परशुराम शीर्षकमा नाटक लेखन प्रारम्भ गर्नुभयो र तेल रड्ढमा सूर्योदय नाम राखी चित्र लेख्नुभयो ।

समले आˆनो महलमा बाजे, बाबुबाट नाट्याभिनयका लागि पालिएका तालिमे कलाकारहरूद्वारा मञ्चन गरिने हिन्दी उर्दूभाषाका पारसी थिएटरनुमा नाटकहरूबाट नाट्याभिनय क्षेत्रमा केही अनुभव त बटुल्नुभयो तर यस्तो प्रदर्शन उहाँलाई मन परेको थिएन, अझ सरदार रूद्रराज पाण्डेबाट समको नाट्यशालामा मञ्चन भएको नाटक हेरेर सम सामु व्यक्त गर्नुभएको 'कस्तो दुःख लाग्दो कुरो, नेपालमा नेपाली नाटक नभएर हिन्दीमा हुनु नेपाली नाटक गराउन सके नेपाली भाषाको कत्रो उन्नति हुन्थ्यो ।' सरदार रूद्रराज पाण्डेको उच्च विचारले समलाई छोएको थियो ।

तर यसको समाधान कसरी गर्ने भन्ने चिन्ताले समलाई पिरोल्न थाल्यो । उहाँ आˆनो महलको नाट्यशालामा आˆनो विचार अनुसारको छुट्टै नाटक गर्न सक्नुहुनथ्यो । त्यहाँ बाबु बाजेको बोलावाला थियो। चौबिसै घण्टा हिन्दी उर्दू भाषामा गरिने मञ्चनको आकर्षण थियो ।

यस्तै परिस्थितिमा दरबार स्कुल हाताभित्र अवस्थित मजलिसघर नेपाली भाषाको नाटकको प्राभ्यास एवं मञ्चन गर्ने उपयुक्त स्थान हुनसक्छ भन्ने विचार गरी आफू दरबार स्कूल र त्रिचन्द्र कलेजमा पढाउने शिक्षकको नाताले शिक्षा विभागका अधिकारी तथा दरबार स्कुलका पि्रन्सिपल र शिक्षकहरूसित आˆनो विचार व्यक्त गर्नुभयो समजीले । उहाँको आग्रह सहर्ष स्वीकार गरियो र यहाँ नाटकको प्राभ्यास गर्न सुरु गर्नुभयो ।

यो मजलिस घर वि.सं. १९८८-९ सालताका दरबार स्कुलको हाताभित्र रहेको थियो । तर दरबार स्कुलसँग जोडिएको थिएन । वि.सं. १९९२-३ सालतिर यो घर दरबार स्कुललाई प्रदान गरिएपछि दरबार स्कुलको लङसँगै जोडियो ।

यो घर दरबार स्कुलमा जोडिनु अघि वि.सं. १९९० सालमा यहाँ प्रेम नाटकको प्राभ्यास एवं निर्देशन गरी यसै मजलिस घरको हलमा शिक्षक र विद्यार्थीहरूलाई देखाउनुभयो ।

यो मजलिस घर शुद्ध नेपाली भाषाको नाटक मञ्चन गर्ने नाट्याभिनयको विद्यालयको रूपमा स्थापित भएको अनुभव गर्नुभयो समजीले । समका लागि यो मजलिस घर एक किसिमले नाट्यशालाको रूप थियो ।

प्रेम नाटकपछि यसै मजलिस घरमा आˆनै निर्देशनमा समले वि.सं. १९९४ सालमा प्रसिद्ध नाटक मुकुन्दइन्दिराको प्राभ्यास गर्नुभयो र सिंहदरवार नाचघर, केशरमहलको नाचघर र टाउन हलमा मञ्चन भयो ।

यस नाटकको मञ्चनले त्यतिबेलाका भद्रदर्शकदेखि सर्वसाधारण दर्शकहरूमा चिरकालसम्म अमिट छाप पार्न सफल भयो ।

यसैगरी यसै मजलिस घरमा समले उहाँको प्रसिद्ध नाटक प्रल्हाद प्राभ्यास गर्नु भयो र यसै मजलिस घरमा ग्रैण्डरिहर्सल पनि गर्नुभई १९९६ सालमा सिंह दरबार नाचघरको भव्य नाट्यशालामा मञ्चन गर्न योग्य बनायो यस मजलिस घरले ।

यसर्थ समबाट रचित शुद्ध नेपाली भाषाको नाटकको रिहर्सल र मञ्चन गर्ने कार्यमा यस मजलिस घरले ठूलो स्थान ओगट्यो ।

यो मजलिस घर समबाट रचित र निर्देशत नाटक प्रेम मञ्चन गर्ने पहिलो नाट्यशाला बन्यो र नेपाली नाटकको विकासमा ठूलो टेवा दियो । शुद्ध नेपाली नाटक मञ्चनको इतिहासमा ठूलो महत्त्व हासिल गर्ने सौभाग्य पायो । आज यसै मजलिस घरले दरबार स्कुलको इतिहास दर्शाउन आˆनो शीरमा अङ्ग्रेजीमा म्ग्च्द्यब्च् ज्क्ष्न्ज् क्ऋज्इइी,च्ब्ल्क्ष्एइप्ज्ब्च्क्ष्? प्ब्त्ज्ःब्ल्म्ग्, भ्क्त्म् १८५४ को छाप अँगालेर खडा छ ।

धन्य मजलिस घर तिमीले नेपाली नाट्य इतिहासको प्रस्तुति एवं विकासमा ठूलो टेवा दियौं र नाट्य सम्राट बालकृष्ण समको नाट्य मञ्चनको गरिमा बढाई नाट्य सम्राट बालकृष्ण समलाई सम्झाइरहने थलो बन्यौ ।