• भलाकुसारी
  • मझेरी छनौट
  • ट्विटरमा
  • फेसबुकमा
  • रचना प्रकाशन गर्दा
  • प्रतिकृया
  • हाम्रो बारेमा
  • हिज्जे संशोधन
Home

मझेरी आकर्षण

  • पछिल्ला रचनाहरू
  • नयाँ लेख/रचना पढ्नुहोस्
  • लेखक/विधा/स्रोत सूची
  • साहित्यिक सूचना/समाचार
  • कथा
  • कविता
  • गजल
  • गीत

फेसबुक एकाउन्टबाट लग-इन

लग-इन (भित्र)

  • Create new account
  • Request new password

विधा सूची

  • कथा
  • आधुनिक कथा
  • सामाजिक कथा
  • लघु कथा
  • मनोविश्लेषणात्मक कथा
  • पौराणिक कथा
  • बाल कथा
  • लोक कथा
  • अनूदित कथा
  • विज्ञान कथा
  • हास्य कथा
  • सूत्रकथा
  • पत्रात्मक कथा
  • अन्य बिधा (कथा)
  • कविता
  • गद्य कविता
  • छन्द कविता
  • पद्य कविता
  • राष्ट्रिय कविता
  • बाल कविता
  • गीति कविता
  • पौराणिक कविता
  • हास्यव्यङ्ग्य कविता
  • भक्ति कविता
  • अनूदित कविता
  • अन्य विधा ( कविता)
  • गीत
  • लोकगीत
  • आधुनिक गीत
  • पुराना गीत
  • बाल गीत
  • चलचित्रका गीत
  • स्वदेश गीत
  • पप गीत
  • गजल (गीत)
  • अनूदित गीत
  • निबन्ध
  • हास्यव्यङ्ग्य
  • वर्णनात्मक निबन्ध
  • वैयक्तिक निबन्ध
  • लघु निबन्ध
  • विचारात्मक निबन्ध
  • पत्रात्मक निबन्ध
  • संस्मरण
  • नियात्रा
  • भावनात्मक निबन्ध
  • अनुभूति/मनोन्यास
  • अन्य विधा (निबन्ध)
  • विश्लेषण/समालोचना
  • सामाजिक समीक्षा
  • भाषा/साहित्य समीक्षा
  • ऐतिहासिक समीक्षा
  • सांस्कृतिक समीक्षा
  • संगीत/कला समीक्षा
  • व्यक्तित्व समीक्षा
  • पुस्तक/कृति समीक्षा
  • साहित्यिक खोजपत्र
  • भौगोलिक समीक्षा
  • शैक्षिक समीक्षा
  • राजनीतिक विश्लेषण
  • आध्यात्मिक विश्लेशण
  • सूचना प्रविधि
  • वैज्ञानिक समीक्षा
  • अन्य विश्लेषण
  • सूचना/समाचार/बहस
  • सूचना/विज्ञप्ति
  • कला/साहित्य समाचार
  • साहित्यिक छलफल
  • साहित्यिक रिपोर्ट
  • नाटक/एकाङ्की
  • नाटक
  • बाल एकाङ्की
  • संवाद
  • अन्य विधा
  • गजल
  • मुक्तक
  • हाइकु
  • सेन्र्यू
  • ताङ्का
  • सेदोका
  • सनेट
  • अन्य
  • विविध भाषाका रचना
  • संस्कृत भाषा
  • मैथिली भाषा
  • भोजपुरी भाषा
  • नेवारी भाषा
  • तामाङ् भाषा
  • लिम्बू भाषा
  • बान्तावा भाषा
  • थारू भाषा
  • अवधी भाषा
  • कुलुङ भाषा
  • शेर्पा भाषा
  • धिमाल भाषा
  • राना भाषा

उपेक्षित नहोऊन् किराती भाषा

kbs — Thu, 04/02/2009 - 18:56

  • भाषा/साहित्य समीक्षा
  • डा. गोविन्दबहादुर तुम्बाहाड
  • गोरखापत्र

पूर्वि नेपालको किराती प्रदेशभित्र बसोबास गर्ने किराती मूलका व्यक्तिहरूले बोल्ने भाषाहरूलाई किराती भाषा भनिन्छ । पृथ्वीनारायण शाहले गोरखा राज्य विस्तार गरेको समयको प्रमाणहरूलाई हेर्दा दोलखा, रामेछाप र सिन्धुली वल्लो किरातमा पर्छ भने सुनकोसी देखि अरुण नदिसम्मका भाग माँझ किरातमा पर्दछ । अरुणदेखि पूर्व मेचि नदीसम्मको भूभाग लिम्बुवान भित्रपर्दछ । वेद, पुराण, रामायण, महाभारत आदिमा अनार्यहरू सवैलाई किराती समुदायभित्र समेटेको देखिन्छ । यसरी हेर्दा चिनियाँ, तिव्वती र नेपालका गुरुड,तामाड, थकाली, शेर्पा, मगर आदि सवै किराती सम्प्रदायभित्र पर्दछन् । तर यी जातिहरूले आफूलाई किराती जातिको रूपमा स्विकार गर्दैनन् । किराती सम्प्रदायभित्र आफू परेको प्रष्टरूपमा स्वीकार गर्ने जातिहरू सुनुवार, राई, याक्खा र लिम्बू हुन् । वल्लो किरातमा भाषिक दृष्टिकोणले किराती विशेषता देखाउने भाषाहरूमा हायू र सुनुवार छन् । हायू रामेछाप र सिन्धुलीमा थोरै सख्याका वक्ताहरूले बोल्छन् । त्यसैगरि सुनुवार भाषा सुनकोसी वरिपरि सुनुवार जातिका मानिसहरूले बोल्दछन् । सुनुवार जस्तो हायुहरू आफूलाई प्रष्टरूपमा किराँती भन्दैनन् । तर उनीहरूको भाषाको वर्ण निर्माण, क्रियारूपावली र वाक्य सरचना हेर्दा उनीहरूको भाषाको नाता किराती भाषाहरूसँग भएको स्पष्ट हुन्छ । यो भाषामा अन्य किराती भाषाहरूमा नपाइने अघोष, कण्ठय उष्ण वर्ण पाइन्छ ।

माझ किराँतको सुदुर पश्चिम ओखलढुङ्गा जिल्लामा उम्बुले वा वाम्बुले र बाहिड राई बोलिन्छ । उम्बुले राईमा अन्य किराती भाषाहरूमा नपाइने अन्तस्फोट द्वयोष्ठय वर्ण र अन्तस्फोट दन्त्य वर्ण पाइन्छ । उत्तर पश्चिम सोलुखुम्बु जिल्लामा खालिङ् र थुलुङ् बोलिन्छ । यी भाषाहरू टोनल हुन् । खोटाड जिल्लाको उत्तर पश्चिममा नाच्छिरिङ्, दुमी आदि भाषाहरू बोलिन्छन् । यिनीहरू मध्ये दुमी ज्यादै कम त्यस्तामा पनि पाका वक्ताहरूले मात्र बोल्दछन् । खोटाड जिल्लाकै दक्षिणी भागमा भने चाम्लिड र पुमा भाषा बोलिन्छ । करेन एवर्टका अनुसार चाम्लिड भाषामा अरू किराती भाषाहरूमा नपाइने दन्त्योष्ठय उष्णवर्ण पाइन्छ । भोजपुर जिल्लाको दक्षिण भाग र पूर्वी भागमा वान्तवा राई बोलिन्छ । यसबाहेक दुङ्माली राई, साङ्पाङ् राई, कुलुङ् राई पनि यो जिल्लामा बोलिन्छ ।

पल्लो किरात वा लिम्बुवानको पश्चिम क्षेत्रमा छिन्ताड राई बोलिन्छ । वीच भागमा बेलहारे राई र आठपरे राई बोलिन्छ । छिन्ताङ् गाउँ विकास समिति र बेलहरा गाउँ विकास समितिमा बोलिने राई भाषा भएकाले यिनीहरूलाई क्रमशः छिन्ताड राई र बेलाहारे राई भाषा भनिएको हो । आठपरे राई सदरमुकाम वरिपरि र भिर गाउँ गाउँ विकास समितिमा बसोबास गर्दछन् । पूर्वतिर धनकुटा जिल्लाका केहि भागहरू ताङ्खुवा, तेलिया, परेवादिन, मुर्तिढुङ्गा, हात्तिखर्क आदि गाउँ विकास समितिहरूमा र तेह्रथुम जिल्लाका सुदाप, ओख्रे, बसन्तपुर, हमर्जुड, पञ्चकन्या पोखरी जस्ता केहि गाउँ विकास समितिहरूछत्थरे लिम्बू बोलिन्छ । फेदापे, पान्थरे र तमरखोले लिम्बुहरू तेह्रथुम, पाँचथर र ताप्लेजुडमा बोलिन्छ । उत्तर तर्फ सङ्खुवासभा जिल्लामा याम्फे, लोहोरुङ् र मेवाहाङ् भाषाहरू बोलिन्छ ।

नेपालमा बोलिने किराती भाषाहरू क्रमशः लोप हुँदै जाँदैछन् । धनकुटा जिल्ला सदरमुकामबाट उत्तर तर्फ बोलिने मुगाली, फाङ्दुवाली र लुम्बा याक्खाहरू अहिले बोलिन छोडिएका छन् । आठपरिया, साम, बुङ्लाबा, मेवाहाङ्, तिल्लुङ् भाषाहरूका वक्ताहरू पनि ५०० भन्दा कमै सङ्ख्यामा देखिन्छन् । तुलनात्मकरूपमा राम्रो वक्ता सडख्या भएको चाम्लिड राई भाषाको स्थितिमा समेत चिन्ता व्यक्त गर्नु थालिएको छ । अहिलेसम्म भएका किराँती भाषाहरूमा वान्तवा राई र लिम्बू मात्र १ प्रतिशत भन्दा बढि मातृभाषीहरूले बोल्दछन् । यी भाषाहरूमा पाठ्य पुस्तक, सन्दर्भ सामाग्री, साहित्यिक रचना आदि लेखन भइरहेकेको छ र रेडियोमा समचार र गोरखापत्रमा लेखहरू आइरहेका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि यी भाषाहरूको स्थिति पनि दिनानुदिन कमजोर हुँदै गइरहेको छ ।

पृथ्वीनारायण शाहको समय राणा शासन र पञ्चायतीतन्त्रमा राज्यले अवलम्बन गरेको एकल भाषा नीतिको कारणबाट शासक इतरका भाषाहरू विकसित हुन नसकेको कुरा प्रष्ट छ । त्यसैले मुलुकमा वहुदलीय व्यवस्था आएपछि नेपाल अधिराज्यको सविधान २०४७ र सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र आएपछि नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ ले मातृभाषामा प्राथमिक शिक्षण ग्रहण गर्न पाउने अधिकारको व्यवस्था गरेको हो । आज हरेक मातृभाषी उनीहरूको जातीय सस्थादेखि लिएर राजनीतिक दल सबै नै मातृभाषाको सम्बर्धन र विकास गर्नुपर्छ भन्दछन । तर व्यवहारमा भने मातृभाषाको विकासमा आसातित परिणाम देखिएको छैन ।

वास्तवमा कुन व्यक्तिले कुन भाषा बोल्छ र बोल्न चाहन्छ त्यो उसको आवश्यकताले निर्धारण गर्ने हो । मानिसको मुख्य उद्देश्य भनेको सुखी र समृद्धशाली जीवन यापन गर्नु भएकाले यसको निम्ति उसले अवसरहरू खोज्नुपर्ने हुन्छ । यो प्राप्त गर्ने शिलशिलामा जुन भाषा सहयोगी हुन्छ उसले त्यहि भाषा सिक्छ । छिमेकी मुलुक भारतको उदाहरण लिने हो भने भारतीयहरू अङ्ग्रेजहरूको गुलाम भएर सताव्दियौ बिताउनु पर्दा उनीहरूको अङ्ग्रेज प्रति, उनीहरूको चालचलन र भाषाप्रति ज्यादै घृणा थियो । तर भारतबाट अङ्ग्रेजहरू हटेपनि आवश्यकताले गर्दा अङ्ग्रेजी भाषा भने हटेन । त्यहाँ अङ्ग्रेजी भाषा नै धेरैले सिके र अझै पनि सिक्दैछन् । अर्कोतर्फ बजारको दृष्टिले कम सम्भावना भएका भाषाहरूमा विद्यार्थीहरूको रूचि नहुने कुरा नेपाल सस्कृत विश्वविद्यालयको स्थितिले पनि प्रष्ट पार्छ ।

भाषा मानव सभ्यताको अमूल्य नीधि हो । एउटा भाषा हराउनु भनको एउटा जाति हराउनु जस्तै हो । यसले त्यो भाषाभित्र रहेका मौलिक कुराहरूको ज्ञानबाट मानव जातिलाई बिमुख गराउँछ । अतः यसको सरक्षणको राज्य तहबाटनै कोशिश हुन जरुरी छ र अहिले त्यसको निम्ति उपयुक्त समय पनि आइसकेको छ । भाषाको निम्ति वातावरण स्थानीय तहमा वाहुल्यता रहेको भाषालाई प्रादेशिक वा राज्यको कामकाजको भाषा, स्थानीय तहमा सवैले वुझ्ने भाषालाई सम्पर्क भाषा र केन्द्रीय तहमा नेपाली भाषालाई कामकाजको भाषा बनाएर निर्माण गर्न सकिन्छ । मातृभाषामा प्राथमिक तहसम्म शिक्षा र त्यसपछि क्रमशः नेपाली र अङ्ग्रेजीमा शिक्षा प्रदान गर्ने नीति राज्यले अघि सार्नुपर्छ । मातृभाषा सिकाउने शिक्षकहरू मातृभाषी नै नियुत्ती गर्नु पर्छ ।

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Total votes: 130
  • 2263 reads
Tweet facebook

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
Input format
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

CAPTCHA
This question is for testing whether you are a human visitor and to prevent automated spam submissions.

सामाजिक सञ्जालमा

Follow @Majheri

मझेरी छनौट

  • पुन्य कार्की
  • सुधा मिश्र
  • धर्मराज कोइराला
  • शिवराज कलौनी
  • राजेश अधिकारी

नयाँ प्रतिकृयाहरू

  • भावुक बनायाे
    3 days 1 hour ago
  • सानो आग्रह गरे है सर
    3 days 19 hours ago
  • कत्रो दुर दर्शिता
    1 week 1 day ago
  • सुनमा सुगन्ध हुने थियो कि
    1 week 1 day ago
  • appreciate
    5 weeks 1 day ago
  • आभार
    5 weeks 1 day ago
  • बहुत खुब कहिल्छि ।
    5 weeks 4 days ago
  • आभार प्रकट गरे
    5 weeks 6 days ago
  • शब्द र भाव राम्ररी मिलाउनु
    5 weeks 6 days ago
  • यति मीठो संस्मरणको लागि हृदय देखि नै धन्यवाद
    6 weeks 16 hours ago

लोकप्रिय रचनाहरू

Today's:

  • तिम्रो शुभ विवाहको उपलक्ष्यमा
  • खहरेको भेल-रहेछ
  • पछिल्ला रचनाहरू
  • जन्मदिनको शुभकामना
  • जन्मदिनको शुभकामना तिमीलाई
  • सरस्वती वन्दना
  • तिमी शितल दिने छायाँ
  • मझेरीमा लेख रचना प्रकाशन गर्दा..
  • छोरीको जन्मदिनको शुभकामना
  • म पानी हुँ
  • माया गर्ने भन्दा, धोका दिने मायालु प्यारो हुन्छ
  • मझेरी हिज्जे-संशोधन : शुद्ध नेपाली लेखौँ
  • विद्यार्थी हुँ म
  • प्रेमिलहरूको प्रेम दिवस
  • कुकुर
  • शान्तिनारायण श्रेष्ठका कवितामा समाजशास्त्रीय चिन्तन एक अबलोकन
  • यसै गरी मिलोस तिम्रो माया
  • काली
  • प्रिय मेरी मायालु तिम्रो यादमा
  • समयकाे धुन
  • नेपाली भाषाको शब्द-ढुकुटी
  • महलकी रानी
  • देशभक्त हुँ म
  • नेपाल मेरो घर
  • शुभ दिन बिहानीको
  • सहकारी नारा (कविता)
  • गजल
  • आग्रह
  • गजल ( बिर्सिएको छैन आमा )
  • हाम्रो बारेमा

Last viewed:

  • कहिले अस्ताउने कहिले उदाउने
  • दिदीकाे पुकार
  • लघुकथा - रिजेक्कटेड
  • बहुआयामिक देवकोटा, युग र स्वच्छन्दतावाद
  • बुझाऊँ कतै
  • गजल (बर्षौ पछी }
  • सरकारसँग अनुरोध
  • बजार जाऊ साहुले भाउ बढेको कुरा गर्छन्
  • बन्दबाट पराजित हामी
  • नेपालीय मैथिलीको अर्को उपहार - ‘भगजोगिन’ कविता सङ्ग्रह
  • मेरो इन्द्रेणी
  • पाठ्यक्रममा साहित्यिक कृति
  • सगरमाथा साहित्य परिषद्को हार्दिक आमन्त्रण
  • माया मेरी साँझ बनी
  • "जिन्दगी को यात्रा"
  • तिम्रो शुभ विवाहको उपलक्ष्यमा
  • यूरोप यात्रा : उपसंहार
  • चिताबाटै अन्तिम चिट्ठी
  • मेरो मायाको हिसाब स्वर्गमा दिनु छ
  • आउँछौ भने आऊ
  • पीडा, वेदना र करुणाका गायक महाकवि देवकोटा
  • प्रेम
  • पिउनेलाई थाहा छ !
  • हरे कृष्ण, जय शम्भो
  • के फरक छ सादा र रङ्गिनमा?
  • इँवा
  • मेरो देश नेपाल
  • साहित्यकार अमरको तीज गीत सार्वजनिक
  • सामाजिक दर्शन
  • दूरी
  • भलाकुसारी
  • मझेरी छनौट
  • ट्विटरमा
  • फेसबुकमा
  • रचना प्रकाशन गर्दा
  • प्रतिकृया
  • हाम्रो बारेमा
  • हिज्जे संशोधन

© २००८-२०२० सर्वाधिकार मझेरी डट कममा सुरक्षित