साधारणतया कलामा मौलिकताको तात्पर्य कुनै पनि कलाकृतिमा स्रष्टाको सिर्जनात्मक प्रतिभा तथा कलात्मक गुणको विशिष्ट पहिचान भन्ने हुन्छ । जसद्वारा अपेक्षित -स्रष्टा र पे्रक्षकले सोचेजस्तो वा चाहेजस्तो) अथवा अनपेक्षित -स्रष्टा वा प्रेक्षकले सोचे वा चाहेभन्दा भिन्न) जुनसुकै रूपको खास प्रभावोत्पादक कलात्मक विलक्षणताको बोध हुन्छ । अर्को शब्दमा कुनै पनि स्रष्टाको आफ्नो कलाको माध्यमले अन्तःस्फूरित भावना, कल्पना वा विचारको अभिव्यक्ति सम्प्रेषण गर्नका लागि प्रतिभाको पहिचान दिन सक्ने जुन विशिष्ट शैलीगत (व्यञ्जना-पद्धतिजन्य) चमत्कार प्रस्तुत गर्दछ जसले दर्शक र श्रोताको हृदय र मस्तिष्कमा स्थायी प्रभाव पार्दछ, त्यसलाई नै मौलिकता अथवा विशिष्ट पहिचानको संज्ञा दिन सकिन्छ ।

समसामयिक अथवा समकालीन कला भन्नाले अरू कलाकार र समीक्षकहरू आधुनिक कलाको परिभाषामा परिभाषित गरेर बोल्छन्-लेख्छन् तर मेरो परिभाषामा वर्तमान समयको अन्तरालमा भन्ने अर्थमा समसामयिक अथवा समकालीन कलाअन्तर्गत बालकला, लोककला, परम्परागत शास्त्रीय कला र आधुनिक कलाका सबै विधालाई मान्नुपर्छ । हुन त नेपालका आधुनिक कलालाई समसामयिक अथवा समकालीन भन्नुले नै पाश्चात्य आधुनिक कलाको अनुकरण भएकोले खास मौलिक नेपाली परम्परागत लोककला र शास्त्रीय कला जस्तै परम्परागत नै भइसकेको छ । यद्यपि यसमा प्रवृत्ति, प्रविधि र शैलीको भिन्नताले मौलिकतामा पनि भिन्नताहरू छन् । त्यसर्थ मौलिकताको सामान्य वर्गीकरण नेपाली कलामा दुई प्रकारले गर्न सकिन्छ ।

समष्ठिगत शैली र वैयक्तिक शैली । समष्ठिगत शैलीलाई सामूहिक शैली भन्न सकिन्छ । सामूहिक शैलीलाई पनि वर्गीकरण गर्दा एउटा शास्त्रीय र अर्को लोककला गर्न सकिन्छ । शास्त्रीय कलालाई वर्गीकरण गर्ने हो भने नेपालकै कलाको सन्दर्भमा बौद्धकलाः -१) पौभा र -२) थाङ्का -३), हिन्दू र -४) बङ्गाल शैलीहरूलाई लिन सकिन्छ । जसको आ-आफ्नै मौलिक पहिचानहरू छन् ।

त्यसैगरी लोककलालाई लिनुपर्दा राष्ट्रिय मौलिक पहिचान दिने क्षेत्रीय र जातीय कलाहरू छन् । जस्तै-मिथिला लोक चित्रकला, कणर्ाली लोक चित्रकला, थारू लोककला, किराँत लोककला । यी धेर-थोर लोकपि्रय कलाहरू हुन् । अरू पनि धेरै जात-जातिका लोककलाहरू छन् । ओझेलमा परेका, लुप्त भएका जसलाई शोधखोज गरेर भाषा र संस्कृति जस्तै प्रकाशमा ल्याउनु र संरक्षण गर्नु आवश्यक छ । भर्खरै केही कलाकारद्वारा जराबुटाकला प्रदर्शनीका माध्यमले प्रचारमा आएको छ । त्यो उहाँको मौलिक खोज र आविष्कारको महìवपूर्ण उपलब्धि हो ।

त्यस्तै बालकला, व्यङ्ग्यकलाहरूको आ-आफ्नै मौलिकता छ । जसको संरक्षण-सम्बर्द्धन, विकास र विस्तारका साथै विविध पक्षबाट महìव अभिवृद्धि गर्न राज्यले राष्ट्रिय नीति-निर्माण गरी संस्थागत व्यवस्थापन गर्नु आवश्यक छ ।

यसरी हामीले परम्परागत (लोककला र शास्त्रीय) कलालाई उत्तराधिकारी परम्पराबाट प्रचलित हुँदै आएकोले सामूहिक शैली र आधुनिक कलालाई वैयक्तिक शैलीका रूपमा पहिचान गरेका छौं किनभने शास्त्रीय कलाको सिर्जना कुनै गुरु-परम्परा र लोककला वंश-परम्परा तथा सामाजिक- परम्पराको अनुसार शास्त्रीय-पद्धति र स्वतन्त्र-पद्धतिबाट सिर्जना हुँदै आएको हुनाले तिनका विषयवस्तु र विधान पनि परम्परागत नै हुन्छन् । आधुनिक कलाको प्रवृत्ति चाहिँ लोककलासमेतको तुलनामा पूर्णतः स्वतन्त्र हुनाले कुनै प्रकारको नियममा प्रतिबन्धित नभएर कलाकारको स्वच्छन्द भावमा कल्पना, खोज र स्वतःस्फूर्त कुनै पनि प्रकारले जे पनि सिर्जना गर्न सक्छन् । त्यसैले आधुनिक कलामा जो मौलिकताहरू देखिन्छन् ती वैयक्तिक प्रतिभा विशेषका उपजका रूपमा स्पष्टतः विलक्षण पहिचानहरू बनेर उजागर भएका हुन्छन् । जब कि लोककला र शास्त्रीय-कलामा आ-आफ्नै मौलिकता भए पनि आ-आफ्नै समष्ठिगत शैलीजन्य पहिचानको द्योतक हुन्छ । यसको अर्थ लोककलामा, बालकलामा जुन विलक्षणता वा विशिष्ठता अन्य कलाहरूका तुलनामा भिन्न हुन्छन्, तिनमा कुनै कलाकार विशेषका प्रतिभाहरूको पहिचान दिने उत्कृष्ट सिर्जनात्मक उपलब्धि र योगदान हुँदैनन् भन्न सकिन्न । यथार्थमा अन्य कला क्षेत्रमा जस्तै लोककला र बालकला पनि सिर्जनात्मक विधाहरू भएकाले तिनमा जो पहिचान दिने विशिष्ट गुणहरू हुन्छन्, मूलरूपमा प्रतिभा विशेषका विशिष्ट आविष्कारहरू नै मौलिकता बनेर चिनिन्छन् तर जब बहुसङ्ख्यक सामान्य कलाकारहरूले कुनै शैली विशेषको अनुशरण गरेर सामान्यीकरण भइदिन्छ । त्यसैबाट रुढ परम्परा कायम भएर लोककलाको सामूहिक अथवा सामान्य लोकशैलीको रूपमा लोकप्रचलित भइरहन्छ । यसरी उक्त कला-परम्परा अनुकरणात्मक उत्तराधिकारी पद्धतिमा प्रचलित भइरहन्छ भने शास्त्रीय-कला चाहिँ गुरु निर्देशित शास्त्रीय-पद्धतिमा चलिरहेको हुन्छ । त्यसै हुनाले लोक परम्परागत कला होस् वा शास्त्रीय परम्परागत कला होस्, ऐतिहासिक महìवको भए पनि, सांस्कृतिक महìवको भए पनि कुन कलाकारको सिर्जनात्मक शैली विषेश हो भन्न सकिने आधार हुँदैन ।

१४औँ शताब्दीका नेपालका अरनिकोजस्ता बहुप्रतिभाशाली कलाकारका वास्तु, मूर्ति र चित्रकारको विषयमा भन्नुपर्दा नेपालमा उनले बनाएर छोडेका प्यागोडा मन्दिर, विहार, मूर्ति, चित्र र चैत्य कुन-कुन हुन् भनेर प्रमाणित गरी चिन्न-चिनाउन सकिँदैन । चीनमा गएर कीर्तिमान कायम भएकाले नेपालको इहिासमा नाम अङ्कति राष्ट्रिय विभूति घोषित नेपाली कलाकार अपवाद हुन् । उनैसित तिब्बत जाने तत्कालीन ७९ जना अन्य कलाकारहरूको नाम-कीर्ति कहाँ हरायो ? खै राष्ट्रिय सम्मान तिनीहरूलाई ? 'काम गर्ने कालु, मकै खाने भालु ?' सिर्जना कलाकारहरूको, कीर्तिको इतिहास राजा र सामन्तहरूको ? नेपालमा मात्र होइन भारतको कलाको इतिहासमा पनि मुगल दरबारी शैलीका इरानी र हिन्दू कलाकारहरू, राजपूत -राजस्थानी), काँगडा पहाडी, बुंदेलखण्ड आदि र कम्पनी शैलीका केही कलाकारहरूको नामहरू अङ्कति पाइए पनि अधिकांश कलाकारहरूका नाम गुमनाम नै छन् ।

अझ (ई.पू.६-५औं शताब्दी) देखि पाल कालसम्म (ई.११औँ शताबदी)का भारतीय कला र मिथिलाको पुनरुत्थानकाल (ई.११-१८औँ शताब्दी)का मात्र नभै २०औँ शताब्दीका कालाकारकै समकालीन र अघिकारहरूका नाम इतिहासमा पाइँदैनन् । जसले अजन्ता, एलोरा, एलिफेण्टा जस्तै उत्तरप्रदेश, मध्य प्रदेश, दक्षिण भारतका गुफा, उडिसा, बङ्गाल, मथुरा, सारनाथ, शैव तथा शाक्त मन्दिर, मूर्ति, चैत्य, विहार, भित्तीचित्र, फलक चित्र, पटचित्र तथा ग्रन्थचित्रकलाको समृद्धिमा महान् योगदान दिएका थिए । जसले कला, इतिहासका विभिन्न कालखण्डहरूमा विभिन्न शैलीहरूको विकास गर्न मद्दत पुर्‍याएका थिए । शास्त्रीय कलामा पनि विभिन्न ऐतिहासिककालीन विभिन्न राजवंशहरूको प्रश्रय, प्रोत्साहन र संरक्षणमा निर्माण भएका वास्तु, मूर्ति चित्रकलाहरूका शैलीहरूका भिन्नताहरू स्पष्ट पाइन्छन् । भिन्न-भिन्न शासकहरूका पालामा मात्र होइन दीर्घकालीन शासन गर्ने शासकवंशका भिन्न पुस्ताका शासकहरू समेतका पालाका कलाहरूमा शैलीगत, विषयगत, प्राविधिक र दार्शनिक हरेक दृष्टिले भिन्न ऐतिहासिककालीन भिन्न विशेषताहरू पहिचान गर्न सकिन्छ ।

त्यस्तै लोककलाको क्षेत्रमा तात्विकरूपले हेर्ने हो भने अन्य कलाको तुलनामा लोककला हो भनेर पहिचान गर्ने मौलिक विशेषताहरू पाइए पनि जातीय, क्षेत्रीय, प्रभाव र कलाकारको प्रतिभा विशेषको मौलिक भिन्नता स्पष्ट देख्न र जान्न पाइन्छ । यस्ता समानता र भिन्नता भारतीय र नेपाली लोककलामा हेर्ने हो भने दुवै देशका सीमावर्ती क्षेत्र र जातिका लोककलाहरूमा देख्न र अध्ययन गर्न सकिन्छ ।

समकालीन मिथिला लोकचित्रकलाले व्यावसायिक महìव पाएपछि मूलरूपमा जुन मौलिकताको विकास भएको छ, त्यसले व्यवसायी कलाकारहरूको शैलीमा भिन्नता पाइन्छ । अर्थात् त्यही व्यावसायिकताले गर्दा खास-खास केन्द्रहरूको शैली र ती केन्द्रहरूकै कलाकारहरूको वैयक्तिक शैलीको समेत विकास सम्भव भएको छ । प्राचीन शुंगकला शैली, गुप्तकला शैली, पाल शैली र जैन अथवा अपभ्रंश शैली आदि र लोककलामा मिथिला लोककला, थारू लोककला, कणर्ाली लोककला, राजस्थानी लोककला, हिमाचल लोककला, पश्चिम बङ्गाली लोककला, कुमाऊ लोककला, विहारी लोककला, गुजरात लोककला, महाराष्ट्र लोककला, मध्यप्रदेश लोककला मूलरूपमा उल्लेखनीय छन् । व्यावसायिकरूपमा विकसित मिथिलाका क्षेत्रीय लोककला शैली मधुवनी, धनुषा, पूर्वमिथिला कौशिकी शैली र पश्चिमी मिथिला गण्डक शैली उल्लेखनीय छन् । अब लोककला सामूहिक शैलीमै सीमित रहिरहन सक्तैन । आधुनिक प्रयोगवादी कला क्षेत्रमा जस्तै कलाकारको प्रतिभा विशेषको मौलिक शैलीको प्रयोगात्मक आविष्कार पनि सुरु भइसकेको छ । जुन कलाको सिर्जनात्मक भाव-व्यञ्जनाका शैलीगत विलक्षणता सहज र प्रभावकारी मात्र नभई असहज-प्रभावकारी पनि देख्न थालिएको छ । कलामा प्रभावकारिता कलात्मक गुणका कारण उत्पन्न हुन्छ । लोककलाको प्रभाव दर्शकहरूमा एक समान पर्दै आउनुमा रुढ-परम्परा र मूल्य-मान्यतामा आधारित थियो । मूलरूपमा अब आधुनिक प्रवृत्तिका कारण सिर्जनशीलतामा परिवर्तन जसरी प्रारम्भ भएको छ, त्यसैगरी दर्शकमा पनि आकर्षण उल्टारूपमा पनि आलोचनात्मक ढङ्गले पर्न थालेको छ । यसले लोककलाको प्रभाव शक्तिको प्रामाणिकता सिद्ध गरेको छ ।