तन मन सब साझा देह मन्दिर साझा
वन उपवन साझा शैलमाला हिमाल
जल पवन प्रकाश दिव्य माटो छ साझा
तर पनि मन हाम्रो भैदिए नित्य बाँझो
यी माथिका श्लोक, सल्यान गा.वि.स.–८ गैह्राथोक कास्कीमा वि.सं.२००२मा जन्म भै हाल भरतपुर नगरपालिका –६, पारस नगरमा स्थायी बसोबास गर्ने पिता विष्णुप्रसाद उपाध्याय र माता मनरूपा उपाध्यीका कनिष्ठ सुपुत्र डी.डी.शर्मा (डम्मरुदेव शर्मा)ले आजको संसारमा प्रकृतिले प्रदान गरेका सबै चिज साझा हुँदा हुँदै पनि मानव मन साझा हुन नसकेकोमा चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । नेपाली साहित्यको क्षेत्रमा सुपरिचित डी.डी. शर्माले हामीलाई डमरूको आवाज(कविता सङ्ग्रह, २०४८), प्रतिध्वनि (कविता सङ्ग्रह, २०६५), देवी कवच (सप्तशतिको नेपाली अनुवाद, २०७२), ज्ञानअमृत र चिन्तनका अमृतकण (छोटा कथाको नेपाली अनुवाद, २०७३), गंगोत्री (मिश्रित रचनासंग्रह, २०७५), लोक भजन माला (सङ्कलन, २०७५) र जिन्दगीका जङ्घारहरू, २०७६) गरी ६ कृतिहरू प्रदान गर्नुभएको छ । यस कृतिमा मित्र स्मृति, मालिनी छाल – १ देखि २० सम्म लगायत कूल ६५ कविता समावेश गरिएका छन् ।
प्रथम कविता मित्र स्मृति नामक कविता स्वर्गीय कवि हरिहर ‘सविता’ लकवि डी. डी. र्मालाई सम्बोधन गरी लेखेको कविता हो । त्यसैलाई यसैमा सुरक्षित राखिएको छ भनिएको छ (पृष्ठ११३) । मित्र स्मृतिमा जीवनले भोग्न परेका यथार्थतालाई मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । मालिनीका छाल एकदेखि छाल २० भित्र हरिहरलाई साधुवाद टक्र्याउँर्दै नदी, स्थान, तीर्थस्थलमा गरिने धार्मिक क्रियाकलाप, नेपाल देश ऋषिमुनीको तपस्थल तर समाज कलिमय र वाजमय भएको, खगेन्द्रसँगको भेट र प्रवचन मीठो, पञ्चतत्वबाट यो शरीरको निर्माण, भएको र सत्व, रज र तामस् गुणले भरिएको, प्रकृति हाम्रो गुरु हो र असल गुरुमिलेमा जिन्दगी महान बन्छ र अविरल बगिराखुन् सत्यवाणी रगतमा जस्ता गहन धारणाहरू यहाँ पस्किएका छन् । कविको प्रस्तुति राष्ट्र र शान्तिप्रति कति गहन छ हेरौं –
मुलुक छ फूलबारी फैलिएको को छ भारी
कुसुमित छ बगैंचा कट्टिमा छैन सारी
अतित पतित भैगो क्या फिरायो जमाना
कुन वन पसिहोलिन् शान्ति एक्लै जनाना
(पृष्ठ ७, छाल ४)
मकरको घरमा अंशुमाली आगमनले निम्त्याएको चिसोपन तथा कष्टकर जीवन, हरित वन मासिनाले वन्य पशुपंक्षीको रोदन, वादल विनाको आकाशको सार नभएको, हाम्रो दिवारहरू मक्किदै गएका, ठुला ठुला नदीहरू भए पनि बालीले पानी पाउन नसक्नु, भ्रम अनुभ्रम प्रतिभ्रम परिभ्रमण गरेका अनुपम कल्पनाका कुरा, ध्वनि प्रतिध्वनि जस्तो भाव भएको गम्भीर सिन्धुका कुरा, अदि घटनाक्रम धेरै भएकोले गणना गर्न नसकिने, चेतकान्तको कवित्वको वर्णन, भूवनहरीसँगको भावना चिरेर बिताएको रात, धादिङ्, दिल्लीको आश्रम, वीरगञ्ज, आदिको यात्रा, चेतकान्तसँगको साथीत्व, रीतिथिति छाड्न नहुने, जडमय पथमा ज्ञानको ज्योति बाल्नु पर्ने, ज्ञानको दियालो बाल्न वियालो गर्न नहुने, कर्मशिलका कहानी जान्नु पर्ने, सम्धिनीमा श्रद्धाञ्जली अर्पण, गोविन्द साथीको सकुलता, डमरुको मरु चर्ने अवस्था भएको, वर्षयाम भयलाग्दो भए पछि नै शरद ऋतु आउने जस्ता रितले लोक चलेको, कृष्णसँगको बसाई, जिन्दगी आउने जाने क्रममा निरन्तरता, भएकोले सुकर्म गर्नु पर्ने, मनको मैलो धोएर सफा बनाउनु पर्ने, स्वार्थ त्याग्न पर्ने, सुकृति र कुकृतिको भिन्न मार्ग पहिचान गर्नु पर्ने, मानव जीवन सफल पार्दै स्वर्गको मन्दिरमा पुग्नु पर्ने, गिरिजाले नेत्र चिम्लिदा देश नै टुहुरो भएको र नेपाली आमा साथै सारा गाउँ नै रोएका, तीजको महिना खानपान, आदि भावनाले भरिएको यी छालमा जिन्दगानीको यथार्थतालाई कविले यसरी पस्केका छन् –
तिमीर तिमीरे भो जिन्दगानी अचेल
भिरिकन गलपासो लाग्न थाल्यो बचेल
रसमा छ जवानी हुन्न स्थायीत्व त्यस्मा
जलसरी जलका झै उर्ली सुक्ने निमेष्मा
(पृष्ठ २७, छाल १९)
छाल पछि दुर्गापूजा कवितामा महिला समूहले सठपन हटाएर विकासमा ल म कने वरदान मागेको धारणा आएको छ । प्रेरणाका फुँदा कवितामा चम्पानगरका रैग्मीको घरमा गएको र रेग्मीसँग ज्ञानको बत्ती बालेर साहित्यलाई मूलुकभरी फैल्याउने धारणा आएका छन् । आमाको माया कवितामा आमाको महिमा, आमा आकाश नङ्गा हुन् र मायाकी मूल हुन् भन्ने धारणा राखिएको छ । रूप रङ्ग कवितामा मानिस जन्मिदा रित्तै आउँछ र धेरै दुख कष्ट भोग गर्छ । चिन्ता लिन्छ । तर चिन्ताले न सुपथ निर्माण गर्छ न दिलको कलुषितालाई फाल्न सक्छ, न धन जन बटुल्न सक्छ र न विपुल ज्ञान र्नै बटुल्न सक्यो भन्ने गहन जीवनपथका धारणा आएका छन् । क्षमा गीति कवितामा अष्ट्रेलिया गएको अवसरमा साहित्यिक कार्यक्रममा सहभागी भै त्यहाँका साहित्यकारहरूले गरेको साहित्यिक गतिविधिलाई प्रशंसा गरेका छन् । आरती कवितामा अप्रवासी सबै मिलेर देवी देवताको गरौं आरती भन्दै हरिवंशको चिना हराएको मानिस कृति पढ्न पाएकोमा ठुलो गुन लागेको धारणा आएको छ । राम कहानी कवितामा आरती विरामी भएको र जीवन बचेको, दैवको लीला, कामनाका फूल फुलुन् भन्ने कामनाको साथै जिन्दगानी पानीको फोका सरी छ भन्ने धारणा आएको छ । डिलाराम कवितामा कविले डिलारामलाई सम्बोधन गर्दै सयौं वर्ष कीर्ति साथ । कसैसँग रिसराग विना सबैको हाई हाई भएर बाँच्ने भन्ने कामना गरेका छन् । चूँ पडा यस कवितामा रघुनाथकी पत्नीको मृत्युमा गहिरो कारुणिक अभिव्याक्ति आएको छ –
थियौ कहिले छोरी श्रीमती र बुहारी पछि भयौ
सबै भोग्दा भोग्दै थकित हुन गै आश्रय लियौ
महाकालको काख्मा र सुत चिरनिद्रा अब सदा
न दुख्ने होस् कैल्यै तबत शिरको दर्द र अदा
(पृष्ठ ४५)
वास्तवमा मानिस जीवित छँदा नै भोग्ने हो सबै कुरा ।
झ्याउरे (वेदना प्रत्युत्तर) – यस गीतमा कविता चापागाईको वेदना पढेर गीतकारले प्रतिउत्तरमा अति मार्मिक धारणालाई कारुणिक रूपमा पोखेका छन् । आजका युवा घरबाट पलायन भएर खाडीमा गएर विविध कामहरू गर्दछन् । कोही त्यत्यै हराउँ छन्, कसैको लास आउँछ । कोही आर्जन गरेर फर्कन्छन् । यहाँ गीतकारले हराएकालाई खोजेर नपाइने, कालको छाँयाँ परेका बाटो हिड्न नभ्याइने, लेखेको मात्र पाइन्छ जस्ता धारणा आएका छन् । पुनः पुनः यस कवितामा चितवन झरेकी पवित्राप्रति सहानुभूति भनौं, श्रद्धा भनौं या माया भनौ या उपदेश भनौ आदि विविधतालाई समाउँदै विषय विषलाई त्याग्दै, जानेमा यो धर्तीमा सुख र नजानेमा यही धर्ती दुःख र दर्द को व्यथा मान्दै, यस संसारमा निर्धाको कोही छैन भन्ने ठान्दै अघि बढ्नु पर्ने सुझाव दिएको पाइन्छ । राधा कवितामा राधाको समाज सेवालाई उच्चाईको साथमा प्रष्ट्याइएको छ । राधाले दुःखमय जीवन पिएको, रोगीहरू खोज्दै गएर सेवा पुर्याएको, दलितहरूसँग सँर्गै खाएर जातीय विभेद हटाएको, जस्ता धारणा यस कवितामा आएका छन् । यातना कवितामा जेल जविनको कष्टदाइ जीवनको वर्र्णन गरिएको छ । जेलमा रहेका वि.पि.को चिठी पुलिस मार्फत एम. ए.लाई लगेर दिएर ज्यान बाँचेको धारणा आएको छ । जन्तर कवितामा २०७० सालको नयाँ वर्षमा शैलका बन्धुहरू मैदानमा आएकाको स्वागत गरिएको छ । कवि कर्म कवितामा क्याम्पस प्रमुख गुरु खराललाई गाढा अन्धकार हटाउन ज्ञानको दियो बाल्न आग्रह गरिएको छ । आशिर बचन कवितामा बाबु नारायणलाई विद्या वारिद्यिले सुशोभित हुन, ज्ञानले शुद्धमनलाई भरेर, कल्याणकारी बन्न, कर्मशील भएर सत्य पथमा पाऊ चलाउन, लोभी तामसी या घमण्डिपनको आस्था घटाउन र नानी सुनितालाई आनन्दले देनिकी बिताउने, जेमा रमिन्छ त्यसैमा रमिरहेर सुख भोग्ने आशिर बचन प्रान गरिएको छ । अर्को शीर्षक आशिर वचन झ्याउरे लयमा शिवनगर उच्च शिक्षाको मन्दिरमा काव्य गोष्ठीको आयोजनामा गाइएको यो गीतमा अध्यात्म ज्ञान नैतिक ज्ञान हराएको, साहित्य कला संस्कृति भाषा खिइदै गएकाले यिनको संरक्षण गर्नु पर्ने धारणा आएका छन् । उद्बोधन कवितामा नरनाथले थालनी गरेको मन्दिरलाई पूर्णता दिनु पर्ने धारणा आएको छ । चेलीको चोला कवितामा एक चेलिले आमा बाबुको प्रेमरसबाट जन्मलिए पछिका चेलीले भोग्न परेका यावत घटनालाई समावेश गरिएको छ । मेनका कवितामा मेनकाको रूपको वर्णन गरिएको छ –
न वा मेनका स्वर्गकी अप्सरा हौ
न वा धर्तीकी फूलकी आँकुरा हौ
तिमीले गरिथ्यौ ऋषि ध्यान भङ्ग
त्यही मङ्गले स्वर्गमा भो उमङ्ग
(पृष्ठ ६८)
यस कृतिमा कविले ठाउँठाउँमा आध्यात्मिक चिन्तन, प्रकृतिक चित्रण र सिंगारिक अभिव्यक्तिले सजाएर कृतिलाई रसिलो र भरिलो पारेका छन् ।
गिरीराज– यस शीर्षकमा कविले गिरीराजको मृत्युवरण भए पछि बाल्यकालमा घरको काम, पढाई, खेलाई, आदिमा गरिएको घटना क्रमको स्मरण गर्दै श्रद्धाञ्जली अर्पण गरेका छन् । श्रद्धाञ्जलीमा गैडू पूर्णियामा पौडेल वंशले गर्ने कुल पूजामा कुलप्रति श्रद्धाञ्जली अर्पण गरिएको छ । सिंहप्रति शब्द श्रद्धाञ्जली शीर्षकमा गणेशमानप्रति श्रद्धाञ्जली अर्पण गरिएको छ । चिरञ्जीवीप्रति शीर्षकमा उनी स्वर्गमा विपिका साथमा कुरागरिरहेका र उनका कृतिहरू निर्मोही व्यासले जम्मा गरेर लोकार्पण गरिदै छ भन्ने धारणा आएका छन् । गुरू भेटी कवितामा नारायणलाई आत्मीयता विलाएको, दिएका कवितामा पनि चर्चा नगरेको आदि धारणा आदरताको साथमा प्रकट गरिएको छ । हिरा कवितामा छट पर्व, अरुण देवको अर्चना गरेको, समय चक्रको फेरमा परी प्रेमकोल मञ्जरी टाढा भएको जालमा परेको आदि वर्णन सहित इन्दिरा छन्दको कवितामा जलप लगाएमा हिरा बन्ने धारणा आएको छ । रम्य दाह्रीमा वाल्मीकि सदनमा भैरहेका साहित्य गोष्ठीमा प्रस्तुत भएका रसिला कविता गजल आदिको बारेमा चर्चा गरिएको छ । सह यात्रा कवितामा पनि साहित्यकारहरूसँगको सह यात्रालाई समेटिएको छ । व्यास गुफ्फामा तनहूको व्यास गुफा र वेदव्यासको वर्णन गरिएको छ । समीक्षा कवितामा साहित्यकार रामप्रसाद ज्ञावलीको असुर ग्याँस संग्रह कृतिको कविताबाटै समीक्षा गरिएको छ । रामप्रसादको कवितामा क्रान्ति नै क्रान्ति, महासागर जस्तै, भावमा गम्भीर, भाषा बोलीचालीको, भाव उर्लिदा ज्वार शैलीका आदि वर्णन आएका छन् । मझेरी कवितामा मझेरी साहित्य प्रतिष्ठान र साहित्यकार पुष्पाञ्जलिको साहित्यिक योगदान बारेमा वर्णन गरिएको छ । जीवनको रेल जीवहरूको जन्मदेखि मृत्युवरण गर्ने वेलासम्म धेरै चीजहरू भोग्न पर्ने हुन्छ र शारीरिक परिवर्तनहरू पनि धेरै हुन्छन् यसै विषयमा कविले लेखनको लागि शान्त एकान्तमा बसेपछि कल्पना आउने र कल्पनामै बग्न सकिने धारणा पोखेका छन् ।
राजीनामा – यस कवितामा चितवन नवलपरासीका पनि साहित्यकार तिनको साहित्यिक प्रस्तुति, साहित्यिक यात्राको अवधी र त्यसबाट प्राप्त उपलब्धी सम्बन्मा धारणा राखिएको छ ।
दृष्टि– यस कवितामा राजकृष्ण कडेलको कृतिमा कविताबाटै समीक्षा गरिएको छ । पत्र मित्रता कवितामा साहित्यकार नारायण खनाललाई जीवनका घटनाक्रमलाई दर्शाउँदै पत्र लेखिएको छ । कविता अति मार्मिक, यथार्थताले भरिएको छ । नेपाल र नेपाली कवितामा नेपालको चार सीमा नदी नाला, ताल, हिमशैल, पवित्रमाटो, नौमती बाजा, प्राकृतिक सौन्दर्य, पुर्खाका पसिनाले निर्मित, धर्म संस्कृति सवल, धर्मका पालक राजा आदिको वर्णन गरिएको छ ।
मुक्तिको माटो – भगवान रामचन्द्रको नाम र संकृतनबाट मुक्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने धारणा आएको छ । श्रद्धाञ्जली कवितामा विश्वराज ७१ वर्षसम्म बाँचेर मृत्युवरण भएको उनका जीवन घटना समेट्दै श्रद्धाञ्जली प्रदान गरिएको छ ।
एकहत्तरौं पाइला – कविले यस कवितामा मानिसको वृद्धअवस्थाले समाउँदा शरीरमा आउने रूपमा परिवर्तन, शक्तिमा परि । वर्तनको वर्णन गरेका छन् ।
धवल कामना– यस कवितामा कविले अध्यात्मिक चिन्तनको चित्रण गरेका छन् । जीवन छन्देर असल कर्म गरेर अमर बन्नु पर्छ धन्ने धारणा राखेका छन् ।
यामिनीमा –यस कवितामा जीवन छिटो छिटो जाने र मनका कामना मनमै रहने, जिन्दगी निरसिलो हुने जस्ताच जीवन भोगाइलाई समेट्न् प्रयास गरिएको छ ।
गित –यस गीतमा कवि शिरोमणि लेखनाथ परिस्कारवादी छायावादी, कविको रूपमा चिनिएको धारणा आएको छ ।
कविता –यस कवितामा कविताको वियोगमा कविले मार्मिक भावना पोखेका छन् –
वैंसकी चरी गैगयौ उडी छाडेर बचरा
टुहुरा पारयौ नि मेरी प्यारी म बने ववुरा
दाजु भाइ दिदी र वैनी यो सारा बजार
शहर गाउँ आकाश पाताल घुम्दछन् नजर
(पृष्ठ ११०)
मायाको चिनो –यो यस कृतिको अन्तिम कविता हो । यस कविता श्रीकृष्ण पण्डितलाई हार्दक बधाई दिन्दै सफलताको कामना गरिएको छ र भनिएको छ –
श्रीकृष्णजी यति भए पनि आज मैले
टक्राउँछु चरणमा पढी यो क्रमैले
ज्ञानाग्निमा चरु बनाई विचार होम
सम्झी सबै ग्रहदशा शनी शुक्र सोम
कविले, प्रस्तुत गरेका माथिका कवितहरूमा मैले संक्षेपी करण गर्ने प्रयास गरेको छु । माथिका धारणाहरूमा स्थलगत प्राकृतिक सौन्दर्य, विविध सम्बन्धितहरूको जीवनमा घटेका घटना र त्यस्ले निम्त्याएका सहज र असहज अवस्था, साहित्यकारसँगको भेटघाट र साहित्यिक यात्रा तथा साहित्यिक सम्वादहरू, आफ्नो भाषा, संस्कृति, समाज, राष्ट्र राष्ट्रियताप्रति अगाध माया दर्शाउँदै आध्यात्मिकता, भाग्यवादी सोच, जीवन जगतका विविध पक्ष आदिलाई समेटदै छालहरूलाई एउटा खण्डकाव्यको आकार दिन्दै थप कविताहरू समायोजन गरी जिन्दगीका जङ्घारहरू नामाकरण गरी एक पठनीय एव म सङ्ग्रहणीय कवितासङ्ग्रह नेपाली साहित्यमा थपेका छन् । यो कृतिमा भएका कविताहरू छन्दमा लेखिएका छन् । त्यसो हुँदा लयात्मक र गायत्मक छन् । भाषा शिष्टको साथै क्लिष्ट छ भन्दै कविको सुश्वास्थ, दीर्घायुको कामना गर्दै बिदा चहान्छु ।
धन्यवाद
सदानन्द अभागी
मिति २०७६साल फानगुन, २१ गते
कावासोती–७ नवलपुर,