धमारी शब्दको व्युत्पत्ति धमार+ई बाट भएको देखिन्छ । धम+आरबाट व्युत्पन्न भएको धमारी शब्दमा धमले एक किसिमको आवाजलाई सङ्केत गर्छ भने धमार शब्द सङ्गीतशास्त्रमा निकै प्रचलित शब्दको रूपमा रहेको पाइन्छ । धमारी शब्दले एक किसिमको गेयात्मक रागलाई बुझाउँछ भने लोकप्रचलनमा धार्मिक तथा अन्य विभिन्न उत्सव तथा पर्वहरूमा गाइने गीत विशेषलाई पनि सङ्केत गर्दछ (जोशी, २०५१ ः १८) । डडेलधुराली समाजमा भूतप्रेत वा मानिसकै कुदृष्टि परी मानिस वा वस्तु बिरामी परेको अवस्थामा बल्दो आगोमा सुकेको खुर्सानी, गन्धक तथा अन्य जडिबुटी हाली त्यसको धमार (धूवाँ) दिएमा बिरामी मानिस, वस्तु निको हुन्छ भन्ने अर्थमा समेत धमार शब्द प्रयोग भएको पाइन्छ ।
डडेलधुराली ‘धमारी’ भन्नाले डडेलधुराली जनस्तरबाट सिर्जित लोकभावनाको अभिव्यक्ति र त्यहाँका जनमानसका अन्तरहृदयबाट उद्घाटित भावनाको सहज उद्गारमा आबद्ध आख्यानात्मक अलिखित साहित्यलाई बुझाउँछ । अलिखित, जनश्रुतिमा आधारित, अज्ञात रचयिता, सहज जनउद्गार लोकसंस्कृति र ऐतिहासिकताको संवाहक, कोरा औपदेशिकताको अभाव, आख्यानात्मकता, स्थानीयताको प्रचुरता, वस्तुपरकता, भाषिक सरलता, मनोरञ्जनात्मकता आदि डडेलधुराली धमारीका प्रमुख विशेषता हुन् ।
डडेलधुराली लोकसाहित्यमा धमारीको आफ्नो छुट्टै विशिष्ट स्थान र पहिचान छ । सामाजिक मूल्य र मान्यताबोध र सम्बर्द्धनमा डडेलधुराली धमारीले महìवपूर्ण भूमिका खेलेको छ । मूलतः भक्तिभावमा आधारित भएर पनि धमारीहरूले मानवीय मनोभावहरूका अलावा विभिन्न अवस्थामा गरिने क्रियाकलापलाई पनि समेटेको पाइन्छ । मानव जीवनमा नैतिक चेतनाको जागरण गराउने, मनोरञ्जन प्रदान गर्ने, सामूहिक सांस्कृतिक मूल्य बोकेको साहित्यिक उपविधाको रूपमा डडेलधुराली धमारी रहेको छ । समाजमा गुरुको स्थान ओगट्न सफल लोकगाथाअन्तर्गत रहेको धमारी अन्य ठाउँको जस्तो अस्वाभाविक तथा देखावटी मात्र नभई वास्तविक समाजको चित्रण गरी यसले समाजमा दर्पणको कामसमेत गरेको छ । डडेलधुराली धमारीमा विशेषगरी देवी-देवताको भक्ति तथा महिमा गान, अनुकरणीय वीरपुरुषको जीवन चरित्रदेखि लिएर त्यहाँको जनजीवनसँग सम्बन्धित रहनसहन, लवाई-खवाई , वेषभूषा, कलाकौशल, सुख-दुःख, मिलन-विछोड, आदर्शमुखी नीतिका अतिरिक्त चोरी, डकैती, ठगी, नारीहरूको चरित्रहत्या, थिचोमिचो, विभिन्न परिस्थितिवश आफ्नो जन्मभूमिलाई त्यागेर मुग्लान पस्नुपर्नेजस्ता वास्तविक कुराहरूको यथार्थ चित्रणसमेत गरिएको पाइन्छ । उदाहरणका लागि श्रीकृष्ण, गणेश, सीता, रघुनाथ, पार्वती, नाग आदिका धमारीलाई लिन सकिन्छ ।
डडेलधुराली धमारी अध्ययन र विश्लेषण गर्नेक्रममा यस साहित्य उपविधाको बहुपक्षीय अध्ययन गर्नुपर्ने देखिन्छ । एकातिर धमारी गायकको शैली विशेषरूपमा चिनिएको छ भने अर्कोतिर यसले लोकसाहित्यमा भक्ति साहित्यको परम्परा र स्थानको स्मरण गर्न पनि समाजलाई प्रेरणा र सहयोग दिन्छ । विजय चालिसे (२०३९-४१) । जनमानसमा धार्मिक विषयवस्तुलाई सरल र सहजढङ्गले भरिदिने र त्यसका सकारात्मक पक्षको अनुकरण एवं नकारात्मक पक्षको परित्यागबाट आदर्श र नैतिकवान समाजको निर्माण गर्ने छाप पनि धमारीबाट प्राप्त हुन्छ ।
डडेलधुराली धमारीको अर्को महìवपूर्ण पक्ष हो भाषाशैली । नेपाली साहित्यको विकासक्रमको इतिहासलाई दृष्टिगत गर्दा डडेलधुराली लोकसाहित्यअन्तर्गतका चैत, धमारी, लोकगीत, भारत, सगुन आदिजस्ता उपविधाहरूलाई हेर्नुपर्ने हुन्छ । यति मात्र नभई लिखित नेपाली साहित्यको प्रारम्भसमेत यसै भेकका शिलालेख, वंशावली, ताम्रपत्र तथा हस्तलिखित सामग्रीबाट भएको तथ्यलाई नकार्न सकिँदैन । नेपाली भाषालाई समृद्धि प्रदान गर्ने भाषिक अध्ययनका लागि लौकिक शास्त्रीय अध्ययनका रूपमा धमारीलाई लिन सकिन्छ । वर्तमान मिश्रति सामाजिक परिवेशमा भाषा-भाषिकाको मौलिकता वा चाहेको स्वरूप हराउँदै गएको अनुभव गरिँदैआएको छ । श्रुतिपरम्परामा सुरक्षित भएका कारण यसमा मूलपाठको अभाव खट्केको छ । लोकले बुझ्ने, रुचाउने, स्वीकार गर्ने भाषिक स्वरूपले धमारी बढी जनपि्रय बनेको छ । थेगोको प्रयोगका साथै आवृत्तिमूलक विन्यासका कारण धमारीमा भावनानुकूल मिठास उत्पन्न भएको हुन्छ ।
डडेलधुराली धमारीका रचयिता र उत्पत्ति काल
जनश्रुतिबाट पुस्तापुस्तामा सर्दै आएको डडेलधुराली धमारीका रचयिता र रचना कालका विषयमा एकीन गर्न निकै अप्ठ्यारो तथा अनुसन्धानको विषय बनेको छ । यस भेगमा हाल प्रचलित तथा प्राप्त धमारीका सम्बन्धमा खोजीनीति गर्दा कतिपय धमारीहरू प्राचीन समयका गतिविधिमा आधारित भएका पाइन्छन् भने कतिपय धमारीहरू वर्तमान अवस्थाका सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, पारिवारिक कार्यसँग संलग्न रहेका पाइन्छन् । यस भेगका धमारी गायक पुराना बूढापाकाहरूको भनाइमा- धमारीका प्रथम रचयिता द्वापरयुगमा अवतरित भगवान् श्रीकृष्ण हुन् । भगवान् श्रीकृष्णले द्वापरयुगीन कुनै एक वर्षमा प्रत्येक दिन एकएक धमारीको रचना गरी धमारीको सङ्ख्या ३६० पुर्याएका थिए । ती सबै धमारीहरू वर्तमान समयमा प्राप्त छैनन्, धेरैजसो धमारीहरू दिन प्रतिदिन लोप हुँदै हाल केही धमारीहरू मात्र प्राप्त छन् । हाल तिनका ठाउँमा स्थानीय देवीदेवताको महिमागान, वीरपुरुषहरूको चरित्र आदि विषयका धमारीहरूले स्थान पाएको छ ।
डडेलधुराली धमारीको क्षेत्र र गाउने अवसर
लोकसाहित्यका दृष्टिले डडेलधुराली धमारीअन्तर्गत सुदूरपश्चिम, मध्यपश्चिमसँगै भारतमा पर्ने कुमाऊँ, गढवाल आदि क्षेत्रहरूमा धमारी खेल्ने गरेको पाइन्छ । यी विभिन्न क्षेत्रमा गाइने धमारीमा ध्वनि भिन्नता भए पनि आख्यानात्मकमा एकरूपता पाइन्छ । यिनका कतिपय पक्षहरू एक अर्को ठाउँसँग मेल खान्छन् भने कतिपय पक्षहरू फरक हुन्छन् ।
कुनै पनि साजसज्जा शृङ्गारपटारविना गाइने डडेलधुराली धमारी यसै अवसर वा पर्वमा मात्र गाइन्छ भनी किटान गर्न सक्ने अवस्था नभए पनि डडेलधुराली धमारी मुख्यतया सुदूरपश्चिममा महìवपूर्ण पर्वका रूपमा मनाइने गौरापर्वमा विशेषगरी गाइन्छ । यसका अतिरिक्त नवजात शिशु जन्मेको छैटौँ दिनमा छैटी खेल्दा, स्थानीय देवीदेवताको जाँत (जात्रा) गर्दा आदि पर्व विशेषमा गाउने चलन छ । यस्ता अवसरमा गाइने धमारीलाई धमारी खेल्ने पनि भनिन्छ । यसरी गाइने धमारी लामो लर्को तानेर सङ्गीतमय शैलीमा गाइन्छन् । धमारी गाउने गायकहरू अर्धगोलित पङ्क्तिमा दुई समूहमा विभाजित भई प्रत्येक पदलाई दुवै समूहले दुईदुई पटक गाउँछन् । ती गायकहरूमध्ये धमारी मुखाग्र भएका एकजनाले आफ्नो समूहका सबै गायकले सुन्नेगरी धमारी गीत भन्ने गर्छन् । धमारी गीत भन्ने मान्छेलाई गितेरु भनिन्छ । धमारी गायकहरू लोकगीतभन्दा छुट्टै दोहोरो, पैतलो (खुट्टाको चाल) चली सिङ्गो जिउ झुकाएर हातको इसाराका साथ एकै स्वरमा गाउँछन् । यसमा डेउडाको जस्तो हातेमालो गरिदैन । यस प्रकारले धमारी खेल्दा ढोल (ढालेक), झाँझ (मुजुरा), ठाडोवाजो (नरसिंहेबाजा) आदि वाद्यवादनका साधनहरू बजाउँदै धमारी खेल खेल्ने चलन छ । डडेलधुराली समाजमा गाइने केही मुख्यमुख्य धमारीहरू यसप्रकार छन्ः
(क) धार्मिक र पौराणिक धमारी
पुराणमा भएका किम्बदन्तीहरूलाई आख्यानीकरण गरी गाइने धमारीलाई पौराणिक धमारी भनिन्छ । यस्ता धमारीहरू जस्तैः गणपति (गणेश)को धमारी, भागेश्वरको धमारी, दुर्गादेवीको धमारी, गौराको धमारी, राम धनुषको धमारी, कृष्णको धमारी, गोविन्दको धमारी, राधाको धमारी, रुक्मिनीको धमारी आदि विभिन्न धमारीहरू पौराणिक धमारीअन्तर्गत पर्दछन् । यस्ता धमारीका केही अंशहरू यसप्रकार छन्ः
हिउँ हिमाञ्जल पानीका छाया
सातभाइ महालिङ्ग उत्पन्न भया
उत्पन्न भया मानाराया गया
मानाराया गया सुनगुफा पस्या
उपर्युक्त चार पङ्क्ति भागेश्वर देवताको धमारीबाट लिइएका हुन् । यसमा शिवलिङ्गको उत्पत्ति र तिनीहरूको बस्ने स्थानका बारेमा आख्यानीकरण गरी गाउने गरिन्छ ।
इनरा विन्नरा वन सुती सीता रानी
सुती सीता रानी सपनु भयो
ससुराज्यू दशरथ मेरो विन्ती लउन
आजको सपना मेरो विचार अरी देउन
(जोशी, २०५८ ः ४७)
माथिका यी चार पङ्क्तिमा सीता रानीवनमा सुतेका बेला सपना भयो र त्यस सपनालाई आफ्ना ससुरा दशरथलाई सुनाउन खोजेको अवस्थाको वर्णन गरिएको छ । सीताले नराम्रो सपना देखेकी छन् । अब सङ्कट आउने भयो भन्ने चिन्ताले आफूले देखेको सपनालाई भनेको प्रसङ्ग यस धमारीमा देखाइएको छ ।
(ख) ऐतिहासिक धमारी
इतिहाससँग सम्बन्धित विषयवस्तु अभिव्यक्त गरी कथिएका धमारी ऐतिहासिक धमारी हुन् । यस्ता धमारीमा पहिलेका राजा(महाराजाले गरेका कार्यको वर्णन गरिन्छ । जस्तै ः नागमल्लको धमारी, रघुनाथ शाहीको धमारी आदि ।
माथि उल्लिखित धमारीहरूका ठाउँपिच्छे भिन्न स्वरूपका मूलपाठहरू पाइन्छन् । यसरी प्राप्त विभिन्न धमारीका मूलअंशको नमुनाका रूपमा रघुपतिको धमारी ।
विपति पडौजन कोई, रघुपति विपति पडौजन कोई
ए ! पइलि विपति पडी दशरथ राजा सौँ ।
ए ! भानिजको पाप लगाई- रघुपति विपत्ति पडौजन कोइ ।
विपति पडौजन कोइ रघुपति विपत्ति पडौजन कोई ।
ए ! दोसरी विपत्ति पडी बे रामचन्द्र राजौँ सौँ ।
ए ! चौद्ध बरष वनवास रघुपति विपति पडौजन कोई ।
विपति पडौजन कोई रघुपति विपत्ति पडौजन कोई ।
ए ! तेसरी विपत्ति पडी सत्यकी सीता सौँ ।
ए ! रावरणले लङ्का पुर्याइ रघुपति विपत्ति पडौजन कोइ
विपति पडौजन कोइ रघुपति विपत्ति पडैजन कोई
ए ! चौथी विपति पडी लछिमन भौल्या सौँ ।
ए ! बारवर्ष निरहारी रघुपति विपति पडौजन कोई ।
विपति पडौजन कोई …… (जोशी, २०५१ ः ४७) ।
माथि उल्लिखित रघुपतिको धमारी त्रेतायुगीन अयोध्याका राजा दशरथ र उनका छोरा राम-लक्ष्मण, बुहारी सीता तथा इष्टको भूमिका निर्वाह गरेका हनुमानको जीवनमा आइलागेका ठूलाठूला आपत्ति-विपत्तिको वर्णनमा आधारित छ । प्रस्तुत धमारीको आकार पूरै नभए पनि रामायणमा वणिर्त विस्तृत विषयवस्तुलाई यस धमारीले ओगटेको छ । यस धमारीमा प्रयुक्त पडी सौँ, कोई, जन आदिजस्ता शब्दको प्रयोग र तिनको पुनरावृत्तिले प्राचीनकालीन अनुप्रासयुक्त भाषाको संस्मरण गराएका छन् । अयोध्यावासी राजा दशरथले झुक्किएर आफ्नै मानिसलाई वाणहानी मारेको, रामले राज्य त्यागेर वनवास जानु परेको, सीतालाई रावणले हरण गरेको, लक्ष्मणले बाह्र वर्षम्म निराहारी जीवन बिताउनु परेको जस्ता विषयवस्तु यस धमारीले बोकेको छ ।
(ग) सामाजिक धमारी
लोकजीवनका विभिन्न पक्षलाई झल्काउने सामाजिक जीवनमा नै घटेका समसामयिक विषयवस्तुभएका, मनोरञ्जन गर्नका लागि गाइँदै आएका धमारीलाई सामाजिक धमारी भन्न सकिन्छ । यस्ता धमारीहरू कलियुगको धमारी, पवर्त वर्णनको धमारी, बरुवालक मेरो स्वामीको धमारी, वारमासेको धमारी, अन्न रसकी धमारी, पुत्र विदेश जाँदाको धमारी । बनौराको धमारी, भोर दिन साउन लाग्यो धमारी आदि हुन् । पुत्र विदेश जाँदाको धमारीका केही अंश ः
राइझुमा राइझुमा माल जानदे
एकल्याको पुत्ररै छ माल जानदे
उरनको चोलो ल्याउँला माल जानदे
दाज्यू मालगया कहिले आउला फर्की
लेक उन्यू फुलिजाला उहिले आउँला फर्की
ताल माछा बोलिजाला उहिलै आउँला फर्की
गाडसिली पलाइजाला उहिलै आउँलो फर्की
मालको सर्याटो लागि मालै रयो छ
होइन होइन गोठालादाइ मेरो विन्ती लेउन
ताल माछो बोल्या छकि खवर सुनाइ देउन
गाड सिली पलायोकी …. ।
माथि उल्लिखित ‘पुत्र विदेश जाँदाको धमारी’ ले सुदूरपश्चिमको वास्तविक समाजको चित्रण गरेको छ । आर्थिक सङ्कटले छोराहरू सानैदेखि मुग्लानतिर पस्न बाध्य भएको समाजको वास्तविकता यस धमारीले दिन खोजेको छ । विदेशबाट र्फकन प्रायः असम्भव जस्तै हुने अवस्था यसमा एक्लै छोरालाई बाहिर पठाउँदाका आमाका वेदना, श्रीमतीको सम्झनाका साथै भाइबहिनीको माया हुँदाहुँदै पनि तिनीहरूलाई छोड्न विवश भएका युवाले आफ्नो पीडालाई व्यक्त नगरीकनै उनीहरूलाई आश्वासन दिइरहेको प्रसङ्ग यसमा झल्केको छ ।
लोकसाहित्यअन्तर्गत पर्ने धमारी सुदूरपश्चिममा चर्चित खेलका रूपमा रहेको पाइन्छ । चाडपर्व हुन् या उत्सव आदि अवसरमा गाउँका सबै व्यक्तिले मिलेर गाउने यो खेलमा विरह वेदना, पौराणिक किम्बदन्ती, ऐतिहासिक घटनाक्रम, धार्मिक मूल्यमान्यता, सामाजिक समस्या आदिलाई केन्दि्रत गरिएको हुन्छ । मुख्यतया गौरापर्वमा खेल्ने यस धमारी खेलमा कुनै वर्ग, जातजातिप्रति भेदभाव गरिँदैन, सबैले मिलेर खेल्ने गरिन्छ ।
जनमानसका अन्तहृदयबाट उद्घाटित भावनाको सहज उद्गारमा आबद्ध आख्यानात्मक अलिखित साहित्यलाई बुझाउने यस धमारीले सुदूरपश्चिमेली समाजका रीतिरिवाज, रहनसहनलाई झल्काउने काम गरेको छ । सुदूरपश्चिमेली समाजको वास्तविक जीवन बोकेको धमारी हाल आएर लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ । त्यसैले धमारीको अनुसन्धान गरेर त्यहाँको लोकसाहित्य, लोकसंस्कृति, रहनसहन र रीतिरिवाजलाई जगेर्ना गर्न आवश्यक छ ।
सन्दर्भसामग्री
-चालिसे, विजय, डोटेली लोकसंस्कृति र साहित्य, काठमाडौँ ः साझा प्रकाशन २०३९ ।
-जोशी, जगन्नाथ, डोटेली धमारीको अध्ययन र सङ्कलन, कीर्तिपुर ः त्रि.वि., प्रस्तुत स्नातकोत्तर तह शोधपत्र, २०५१ ।
-जोशी, प्रेमराज, बझाङ्गी धमारीको सङ्कलन र अध्ययन, कीर्तिपुर ः त्रि.वि., प्रस्तुत स्नातकोत्तर तह शोधपत्र, २०५८ ।
-थापा, धर्मराज र हंसपुरे सुवेदी, नेपाली साहित्यको विवेचना, काठमाडौँ ः ना.वि.क., २०४१ ।
-नेपाल, पूर्णप्रकाश ‘यात्री’, भेरी लोकसाहित्य, काठमाडौँ ः ने.रा.प्र.प्र., २०३२ ।
-पराजुली, मोतिलाल, नेपाली लोकगाथा, पोखरा ः माछापुच्छ्रे छापाखान, २०४९ ।
-वन्धु, चूडामणि, नेपाली लोकसाहित्य, काठमाडौँ ः एकता बुक्स, २०५८ ।
-भट्टराई, घटराज, नेपाली साहित्यको ऐतिहासिक रूपरेखा, काठमाडौँ ः सृष्टिप्रकाश चावहिल, २०५५ ।
-शर्मा, मोहनराज र खगेन्द्रप्रसाद लुईटेल, लोकवार्ता विज्ञान र लोकसाहित्य, काठमाडौँ विद्यार्थी पुस्तक भण्डार, २०६३ ।