मानव जीवन संगीतकै साथमा जन्मछ र संगीतकै साथमा अस्त पनि हुन्छ । धर्तीलाई स्पर्श गर्नासाथ बालक सर्वप्रथम रुन्छ । त्यो एक प्रकारको संगीत नै हो । मानिस मर्दा पनि रामनाम सत्य हो भन्ने महामन्त्र जप्दै दाहसंस्कारमा लगिन्छ । त्यो पनि संगीत नै हो । यी दुबै कुराले संगीतलाई सूत्रात्मक तवरले बाँधेको भने पाइन्न किनभने यसको आयाम वृहत् हुन्छ । आजसम्म संसारमा जन्मेका स्वस्थ बच्चा नरोई रहन सकेका छैनन् । त्यस्तै मृत्युसंस्कारमा संगीतको गुञ्जायमान नगरी अर्थीको दाहसंस्कार गरिएको पाइन्न । जीवन नै संगीतले बाँधिएको छ । कोइलीको सुरिलो र कोमल आवाजलाई मन पराएर नै उक्त पक्षीलाई सबैले मन पराएका हुन् । मयुर त सुन्दर पक्षी हो तर यसले आफ्नो सौन्दर्यताभन्दा उत्तम तवरले नृत्य देखाउँछ जसले सबैलाई चकित तुल्याएको हुन्छ । कोमल र सुरिलो स्वर भएका मानिसलाई सबैले मन पराउनुको तात्पर्य पनि संगीतकै हात भएकाले हो । खराव कुरा पनि मीठो भाकामा र स्वरमा भनियो भने मीठै लाग्दछ । यी सम्पूर्ण वास्तविकताहरुमा संगीतको लोकप्रियताको भूमिका छ । मानव सभ्यताको विकासपूर्व या नि मानव भाषाको विकास अघिदेखि नै संगीतको विकास भएको विचार विद्वान् मैक्समूलरको छ । यस कुरालाई काट्ने ठाउँ कतै छैन ।

हिन्दू संस्कारअनुसार नामाकरण, कर्णछेदन, मुन्डन, विद्यारम्भ, जनैधारण, विवाह, मृत्युसंस्कार आदि गरी जम्मा १६ संस्कार छन् । ती सबै संस्कारको शुरुवात र अन्त संगीतबाटै हुन्छ । हामी मनाउने त्यस्तो कुनै पर्व छैन जसमा संगीतको भूमिका नभएको होस् । दिनभरि कठोर श्रमले दिएको थकानलाई बाँसुरीको मीठो धुनले क्षणभरमै मेटाइदिन सक्छ । बालिनाली रोप्न शुरु गर्दा होस् या भित्र्याउँदा होस् संगीतकै आधार लिइन्छ । नाच्दै, गाउँदै, मन बहलाउँदै गरिएका कार्य शुभ हुन्छन् भन्ने मान्यतालाई स्तापित गर्न समेत संगीतकै हात छ । बालिनाली भित्र्याउँदा या भित्र्याएपछि रंगअविर एकअर्कामा दलेर होली मनाउने गरिन्छ । यसरी खुशी साटासाट गरेमा वर्षभरि नै हर्षोल्लास छाउँछ भन्ने जनविश्वास छ ।

संगीतले क्षणिक मनोरञ्जन दिनेमात्र होइन यसले चीरस्थायी रुपमा आनन्द समेत दिन्छ । आत्मसुखको मूल श्रोत नै संगीत हो । भक्तिमार्गको अभिन्न अंग नै संगीत हो । हाम्रो समाजमा देखिएका र महान् कहलिएका साधुसन्तहरु जस्तै सूरदास, मीरा, तुलसी, दार्शनिक ओशो, स्वामी रामदेव, कविर, बैजुबाबरा, तानसेन, स्वामी हरिदास आदिले संसारमा चमत्कारीक कार्य गरेर देखाउनुमा संगीतको श्रेष्ठ हात छ । मान्छेले मात्र संगीतमा आत्मसुख पाउँदैनन् । पशुपंक्षीहरुलाई समेत मोहित पार्ने खुबी संगीतमा छ । भगवान् कृष्णको बासुरीको धुनले पशुपक्षी मोहित भई एकत्रित हुनु, विनबाजाको धुनले सर्पहरु नजिक आउनु यसको प्रमाण हो । यस प्रकार मानव जीवन र संगीतको सम्बन्ध नङ्ग र मासु एवं आत्मा र शरीरकोझैँ रहेको छ भन्दा अतिशयोक्ति गरेको नठहर्ला । जदौ ।

डाढा २, सप्तरी

लेखक परिचय
नाम ः रामनारायण खङ्ग
साहित्यिक नाम ः कुमार बब्लु
स्थायी ठेगाना ः डाढा २, सप्तरी, मो नं ९८०४७०९८४३
हाल ः दुर्गा मा. वि. राजविराज ः ८, सप्तरी, फोन नं ः ०३१५२०३७६
शैक्षिक योग्यता ः आइ. ए. (मानविकी), स्नातक (संगीतमा)