दुर्जनेन सम म संख्यम वैरञ्चापि नकारयेत
उष्णोः दहती चाङ्गारः शित कृष्णायते करम।
(दुर्जनसँग संगत नगर्नु साथै वैरभाव पनि नगर्नु किनभने जसरी कोइला तातो हुँदा पोल्छ, चिसो भएको वेलामा समायो भने हात कालो हुन्छ ।)

यो नीति श्लोक मैले काक्षा ७मा लगभग तीन दशकअगाडि संस्कृत पाठ्यपुस्तकमा पढेको थिएँ ।

१)
कोही जातीय संघीयता नभएकोमा चिल्लाइरहेछन्
कोही अखण्ड नेपाल नभएकोमा झल्लाइरहेछन्
कुकुरले पुच्छर हल्लाए पो शुभ संकेत हुन्थ्यो र
बिडम्बना याहाँ त पुच्छरले कुकुर हल्लाइरहेछ।

नेपालमा अहिले दसैँको मौकामा करिब ४ खर्ब बराबरले अर्थतन्त्र चलायमान हुन्छ। गतिशील यो अर्थतन्त्रलाई अरु कुनै पनि नेपालीका पर्वहरूले यतिको प्रभाव पार्न सक्दैनन्। अझ सहरबाट गाउँमा १ खर्ब रुपैयाँ पैसाको फ्लो हुने गर्छ। यो सबै रेमिट्यान्सले गर्दा भएको हो। नेपालीहरू प्रतिदिन १३ सयदेखि १८ सयसम्मका दरले विदेश गैरहेका छन्। काम र काममा खोजीमा विदेश बत्तिएकाहरू यो हिसाबले करिब ४० लाखको संख्यामा नेपाली यतिखेर विदेशमा रहेका छन्। ती सबै दसैँमा आआफ्ना घर आउन नपाए पनि विभिन्न नामका माध्यमबाट नेपालमा आफन्तका छेउ पैसा पठाउँछन्। सञ्चार माध्यममा आएर जोडिन्छन्। शरीर दूर भए पनि मन सन्निकट हुँदा छुट्टै सुखानुभूतिको संचरण हुने गर्छ।

एकको चाह पुर्याउन अर्को मार्नु भूल हुनेछ
हरियाली फुलबारीमा काडा सार्नु भूल हुनेछ

आफ्नो मात्रै हैन खुशी अरुको नि मन हुन्छ
अरुलाई रुवाएर कैले पापमा पार्नु भूल हुनेछ

१)
स्वरुप जस्तै
शरीर फेरीको छ
आत्मा उही

२)
याम फेरयो
मौसम फेरिएन
बादल जस्तै

केही नभएको ठाउँमा केही हुनु सिर्जना हो । अभावमा पूर्ति वा शून्यमा भण्डारण गर्नुले पनि यसैलाई सङ्केत गर्दछ । खाली जग्गामा बिउ छरेर, खेत जोतेर अनि रोपेर असारमा कर्म गरेपछि मङ्सिरमा किसानले अन्नबाली भित्र्याउँछन् । यो उसको सिर्जना हो । सामान्य व्यक्तिले लेखपढ गर्छ अनि अरूले लेखेको देखेर कविता लेख्छ । निरक्षर भए पनि गुन्गुनाउँदा गुन्गुनाउँदै मिठो गीत बन्छ, लिपिबद्ध गर्न सक्यो भने मनभित्र उब्जिएका भावनालाई शब्दमा उतार्दा कहिले निबन्ध बन्छ, त्यसैमा घटनाको शृङ्खला, पात्र र परिवेशको संयोजन गर्न सकियो भने कथा बन्छ । धेरै पात्र थुपारेर संवादका माध्यमबाट प्रस्तुत हुने बाटो खोज्यो भने एकाङ्की वा नाटक बन्छ ।

थाहा छैन जिन्दगीमा, कति गल्ती हुने होला
सम्झिएर तिनै गल्ती, अनि कति रुने होला

किन उड्छ यो मन, मसँगै भागी हरपल
खुशी को त्यो एक पल, कहिले पो छुने होला

१)
भन कुन मन्दिरमा छौ या दरबारमा छौ
या तिनै बेइमानहरुको हाट बजारमा छौ
हो कस्तो इन्साफ यो, हे भगवान तिम्रो
म अचानोमा छु तिमी चैँ तरबारमा छौ ।

टुक्रेको मुटु वियोगमा मैले, बटुली राखेको छु
प्रेमको बदला पाएको चोट, असुली राखको छु

मर्नु त पक्कै पर्छ एक दिन, अमर यहाँ कोही छैन
सुकेको बोट नसोची हुँ अमर फुली राखेको छु

बहिनी,
आँखामा कोरिएको तिम्रो आकृतिले
अचेल म हिड्ने प्रत्येक पाइला पाईलालाई
झस्काइरहन्छ र लखेटिरहन्छ तिम्रै किल्लातिर
र देख्छु चुम्दा नचुम्दै जीवनको प्रथम किरण
अर्कि बहिनीका डरले काप्दै गरेका ओठहरू
अनि निर्लज भै हेर्न विवश हुन्छु
अडिग, निडर र निरन्तर
न्यायको महासागरमा
लड्दै गरेका बा आमाका तिम्रै बिछोडका तिता र विदर्ण छातीहरू ।

फूल आफू
खोसिन्छ,चिमटिन्छ,चुटिन्छ -हाङ्गाबाट
र
मान्छेको लागि धागोमा उनीन्न्छ,
प्रेम जोडिदिन्छ
सम्बन्ध जोडिदिन्छ ।

फूल आफू मरेर
मान्छेको जन्मोत्सब/विजयत्सब मनाउछ,
भाइटिकामा दाज्युभाइको गलामा माला बन्छ,
पूजाका थाली कलश र मूर्तिमा सजिन्छ,
मान्छेका अन्तिम यात्रामा श्रध्दा सुमन् बन्छ ।

फूलको कोपिला भो फर्किन सकिन
यो मनको भावना पुरा हुन सकेन

सारा सांसर बादल भयो बादल फाट्न सकेन
यो मनको भावना यहाँ पुरा हुन सकेन

२०२१ वा बाइस सालतिरको कुरा हो । हिंउदको बेलामा सेउले पाठशालामा गाउँका समकक्षीहरू पढ्न जान्थे, म भने घरमा पितामाताबाट यसअघि नै अक्षरहरू चिनी निकै माथिका कुराहरू पढलेख गर्ने भइसकेको थिएँ । रुद्री चण्डी र अरु अरु धार्मिक कुराहरू निकै पढिसकेको थिएँ ।

म यसरी घरमै पढेर अलिक माथिल्लो तहको भइसकेको भए पनि सबै साथीहरुले पढ्ने पाठशालामा जान नपाएकोमा दिक्क मान्दोरहेछु क्यारे । अरु अरु साथीहरुका हातमा चित्रसहितको ‘ठूलो वर्णमाला’ को किताब देखेर मलाई लोभ लाग्थ्यो ।

धेरै समय बितिसक्यो आफूलाई खोज्न निस्केको तथापि पत्ता लगाउन सकिन। आफूलाई छुन्छु। छाम्छु। नाप्छु। जोख्छु। ऐनामा हेर्छु। कहिले रुन्छु। कराउँछु। चिच्याउँछु। हाँस्छु नाच्छु। गाउँछु। ईश्वर पुकार गर्छु। सुक्ष्मदृष्टि लगाउँछु। अनि प्रश्न गर्छु- “के म यही हो ? हैन भने म को हुँ ?“ तर यतिले मेरो जिज्ञासा के मेट्थ्यो। झन झन मेरो तिर्सना र भोक बढ्दै गयो र आन्तरिक यात्रामा निस्कें।

बेलाबखत प्रतिभा सम्पन्न बालबालिका भेटिन्छन्। मात्र खोज्दै जानुपर्छ, वरपर धुले बाटोमा धुलैसँग लट्पटिएका पनि हुनसक्छन्। कुटो कोदालोसँग जुद्धै गरेका पनि भेटिन्छन्। अग्रजले वातावरण मात्र दिनुपर्छ, उनीहरू देवकोटा, वाग्नर र नाइटिङगेल बन्न सक्छन्। यस्तै प्रतिभा र सोचले युक्त एक छात्रा/चेलीको कुरा आजको आलेखमा समेटेको छु।