बल्दैछन् झलमल्ल दीप घरमा मैले पुकारे तिमी।
आऊ भाइ छिटाे तिहार छ यहाँ हेर्दैछु बाटाे बसी।।
आँखा यी रसिला भएर म बसे साह्रै अँध्यारो भयाे।
मेरो यो मन भो अचेत अब ता याे देह थाक्दै गयाे।।१।।

बडो प्रेमका साथ हजुर मनो गन्थन अघि सार्न प्रोत्साहन गर्नुहुन्थ्यो। हामी पछि सरे अघि सर्न बाटो प्रशस्त गर्नुहुन्थ्यो। पुरानो पुस्ताको अनुभव, अनुभूति र अनुमानको असली ज्ञाता भए मात्र नयाँ पुस्ताको विज्ञानले शुद्ध नतिजा दिन सक्छ भन्नुहुन्थ्यो। हजुरबा ! हजुरले एक पटक भन्नुभएको थियो, ‘जुही ! आफ्ना कुरा र परिस्थिति लुकाउनु भनेको आफूले आफैंलाई धोका दिनु हो। मान्यवरलाई सुनाउनु भनेको समस्या समाधानको लागि जिम्मा लगाउनु हो। आशा र भरोसा प्राप्त गर्नु हो।’

गेल दशमी आएल दिवाली
झलकल गाम–घर चढ़ल लाली
माता लक्ष्मी भरथिन सभक झोरी
सभ किओ भाँजत हुक्कालोली

चकमक–चकमक डिबिया–दीप
धरती लगैय स्वग सँ निक
मालक सिंह मे लागल तेल
मानव पशु मे अद्भूत मेल

"ममी ममी हेर्नुस्न हाम्रो परेवाले आफ्नो बच्चालाई चुच्चो जोडेर के गरेको ? हेर्नुस्न छिटो !" आयुष्माले भनिन्।

"एए, त्यो ; त्यो त परेवाले आफ्नो बच्चालाई चारो खुवाएको नि ! तिमीलाई थाहा थिएन ?"

"अहँ, थाहा थिएन ममी। अनि परेवाले जसरी नै सबै आमाहरूले आफ्ना बच्चालाई चारो खुवाउछन् हो ?"

आमा तिम्रो प्यारो माया छाती भित्रै अड्की रैगो
हाँस्ने खेल्ने गर्थ्यौ सारा कैदी जस्तो वंदै भैगो
वाँझा बारी छैनन् बाली डाँको छोड्दै वेंसी रुन्छन्
कस्ले दिन्छन् राम्रा जागिर् सव् तन्नेरी तेतै झुम्छन्
१

म के लेखुँ? र म के नलेखुबाट लामो समय गुज्रिरहे। लेख्नु र नलेख्नुको अन्तर र प्रभाव केलाउदा केलाउदै दिन गए। स्वान्त सुखायको लागि केही लेख्ने कि भन्ने त पहिलेदेखिनै लागेको थियो तर के लेख्ने? भन्ने चाहिँ धेरै भएको छैन।

भित्र आगो छ त्यही लेख्ने कि? तर कसरी त्यो त अनुभव मात्र गर्न सकिन्छ। पर्दाले छेकेर भित्री कुरा देखिदैन र बाहिर आउन सकिरहेको छैन। कहिलेकाहीं त यस्तो लाग्छ जीवनै लेखिदिऊँ तर कसरी जब कि म बबुरो न परे जीवन नबुझेको मान्छे।

मरो गाउँः दसैंअघि

केही दिनका लागि राजधानी गाउँ गाउँमा आएको छ
त्यसैले हाम्रा गाउँले नयाँ जीवन पाएको छ
यता आउँदा राजधानीले उताको संस्कार पनि
सर्लक्क ल्याएको छ
मानौं गाउँ गाउँमा राजधानी ब्याएको छ ।

मखमली अनि दुबो सरी मौलाओस भाइचारा यही छ चाहना
प्रगतिपथमा लम्किरहुन पाईला सधैं उच्च रहोस मनोभावना
भाइबैनीमा सदभाव रहोस् चारैतिर सुखशान्ति छाओस् देशमा
फूलैफूलको पर्व तिहारको सबैमा सुख सम्वृद्धिको शुभकामना

भीडले हजारौं किसिमका मूर्खता हजारौं वर्षसम्म मानेको छ । र, त्यो भीडमा बुद्धिमान् मान्छेहरू समेत सम्मिलित भएका छन् । र, उनीहरूमा कहिल्यै सोच आएन, किनकि सन्देह उठेन । जसको मनमा सन्देह उठ्दैन उसको मनमा विचार जन्मन सक्दैन । सन्देहभन्दा ठूलो आध्यात्मिक क्षमता अरु कुनै छैन । श्रद्धाभन्दा ठूलो पाप छैन, सन्देहभन्दा ठूलो धर्म छैन । सन्देह उठ्नुपर्छ किनकि सन्देह नउठ्ने हो भने तपाईं समाजबाट, भीडबाट मुक्त हुन सक्नुहुन्न । स्वतन्त्र हुन सक्नुहुन्न ।

साहित्यको नाममा हामी धेरै सामग्रीहरू पढ्छौं, अनगिन्ती चर्चा गर्दछौं, कतिपयले सिर्जना पनि गर्दछौं । साहित्यको परिभाषा, चरित्र, रचनागर्भ तथा निर्माण प्रकृया, समालोचना तथा मूल्याङ्कनका बारेमा चर्चा, मन्थन र सिद्धान्त प्रतिपादन भएका छन् । यसरी साहित्यलाई नियाल्न आज पूर्वीय र पाश्चात्य सिद्धान्त र दर्शनका चस्मा लगाउनु पर्ने हुन्छ । वाङ्मयका पूर्वीय तथा पाश्चात्य दृष्टिकोणहरू आ–आफ्नो ठाउँमा उत्तिकै महत्वपूर्ण छन् । धेरै वाद वा मतहरू साहित्य सिर्जनाका आधारभूत तत्वमा केन्द्रित छन् भने कतिपय मत यसका रचनागर्भमा तहमै पुग्दछन् । साहित्यलाई मनोविज्ञानसित गाँसेर पनि हेर्ने गरिएको छ । आलेखमा साहित्य के हो ? यो किन वा कसरी यो सिर्जना गरिन्छ ? मूल्याङ्कनका आधार के के हुन् ? भन्ने विषयमा सामान्य चर्चा गर्नेछु ।

त्यसपछि उसले भनी, "तपाईको कथाले नराम्रो गरी रुवायो।"

मैले भने, "हो के ? यसै भनेको होला।"

"हैन... हैन..., सत्ते होला। किन ढाँट्नु र!" उसको जवाफले अलिकति शान्त पार्यो। तर, अनेकन् प्रश्नहरू उब्जाएर।

मेरी छोरी सेतो कोट देख्दा डराउँछिन्। मलाई पनि तर्साउने जस्तो लाग्छ। हो, उही रूपमा बगेको छ खोलो। ढ्याङ्ग्रो बजाएर जोखाना राख्ने सोच अन्धविश्वास हो कि टाउको दुख्दा पेट दुखेको औषधी टक्र्याएर फेरि निको नभई दुई दिनपछि आउनु होला भन्ने मन्त्र रूपी डाक्टरसाबको वचनमा विश्वास गर्ने ? रकेट बनायो, प्लेन उडायो, गाडी गुडायो, मेसिन चलायो, आविष्कार गर्यो। भौतिक उन्नति भयो नि हजुर। अनि पृथ्वी घुम्छ भन्या छन्, विश्वास त गर्नैपर्यो। तर्क बोकेर प्रमाण हो भने पनि म लाचार छु। यहाँ कैयौँ बालकलाई सारा वैज्ञानिकका नाम रट्दै हैरान।

फकाई अरुका सन्तान्, लौरो हात थमाउन।
किताब कलमै फाली, लग्यौ बाटो हिनाउन।

बर्षायौ नि इँटा ढुंगा, थकित बटुवा किन ,
अघि कठै ! रगत्ताम्य, गर्यौ त्यस्तो तिमी किन ?

लगाउदै जीवन सत्य कर्ममा
पिएर ज्ञानामृत शुद्ध चित्तमा
नराख है दुर्मन जान्छ देह यो
लुकाउदै दीप तृतीय नेत्रको।

पिता र माता गुरु पुन्ज ज्ञानका
अपार आनन्द समाधि ध्यानका
भरिन्छ आँखा मनभित्र मानमा
वनेछ यो जीवन स्वार्थ नाममा

माथि हेर्दा हिमाल
टल्क्यो टलल्ल
तल मधेश रमाइलो
देख्दै झलल्ल

उता नदी खोला छन्
यता छहरा
वनको बाटो झरेर
बग्छन् सलल्ल