दुलियाजान कला –साहित्य मञ्च दुलियाजान असमको आयोजनामा आयोजित अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समारोहमा भाग लिनको लागि म र छन्देली कवि लोकनाथ खरेल २०७४ साल चेत्र महिनाको १५ गते साहित्यकार गोर्खे साइँलो (ऋषिप्रसाद लामिछाने)को साहित्यसदनमा पुगियो । त्यहाँ पर्वतबाट आउनु भएको साहित्यकार शान्तिनारायण श्रेष्ठ,र डि.आर शर्मा, दाङबाट पाल्नुहुने छवीकिरण ओली, चितवनका साहित्यकार केशवराज आमोदी, प्रेमराज न्यौपाने,मिरा तिमलसिनासँग भेटघाट भयो ।

'बाइरोडको बाटोमा धुलो उडाउँदै ... ' नौबिसेबाट भैँसेतिर हानिँदा कसैले सम्झ्यो नेपाली गीत ।

मुग्लिन नारायणगढ सडक खण्डको बन्द छल्न हेटौँडा निस्केर नवलपुर जाँदैथियौँ हामी ।

त्रिभुवन लोकपथ काठमाडौँ उपत्यका र तराई–मधेश जोड्ने नेपालको पहिलोसडक भए पनि पुरातन स्वरुपमै भेटियो । सडकसँग छोइएका गाउँबस्ती पनि गरिब र निर्धा नागरिकसरह देखिए । पातको साँघु हालेर गुजारा चलाएजस्तो देखिने गाउँले दिनचर्यामा कतै भेटिएन बाटोको डोबको प्रतिविम्ब ।

कुदिरहेछौँ सुनकोशीको किनारै किनार ।

सुनकोशीको निलो पानीमा अडिँदैन नजर । नदी वारिपारिका बस्तीहरूमै पुग्छु म घरिघरि । तर, सुख्खा र रातो माटोका झुप्राहरूमा देखिँदैनन् मानव आकृति । झुप्रे बस्तीमा चलमलाउँदैनन् पशुपन्छी । अनि त, निर्जन पाखोको एकलासलाई छोडेर सुनकोशीमै हाम्फाल्न विवश छ मेरो नजर ।

बगरमा बैँस सुकाइरहेका महिला र बाल्यकाल पानीमै बगाइरहेका केटाकेटी देखिन्छन् सुनकोशी किनारमा । सुनकोशीको सुनौलो बगरमा रजाइँ गरिरहेछन् केही थान टिप्परहरू ।

वीरगञ्जस्थित भिसुवा होटलबाट निस्केर चोकमा पुग्दा भर्खर बिहानको पाँच बज्दै थियो । पशुपतिको जात्रा सिध्राको व्यापार भनेझैँ वीरगञ्ज पुगेको अवसरमा तराई मधेशका गाउँघर नियाल्दै शक्तिपीठ गढीमाइको मन्दिरतर्फ जाँदै थियौँ हामी ।

पृथ्वीनारायणको सालिकछेउबाट पार भएर साँघुरो बाटोभित्र छिर्‍यो गाडी । प्रतिमाचोकपछि वीरगञ्ज र बाराको सीमानाको गाउँ लक्ष्मनवा आइपुग्यो । बाटोमा गोरू गाडाका लस्करहरू भेटिए । ती गाडामा सामानका बोरामाथि सुतेर बजारतिर जाँदैथिए केही मान्छेहरू । एउटा ट्रकले सडक किनाराको धूलो उडाउँदै अगाडि बढ्यो । सडकका धुमिल दृश्यहरू एकछिनका लागि झन् धमिलिए ।

कलैयाबाट गाडी चढ्दा मध्यान्ह टलिसके पनि टल्किरहेथ्यो शारदीय चमक आँखाभरि, मनभरि ।

तेलकुवाको चोकबाट अघि बढ्दा मधेशका केही भूभाग हेर्नपाउने उत्साहले उचालिइरहेथ्यो मन । चालक विजेश पटेलले हाँकिरहेको गाडीमा थियौँ वरिष्ठ गीतकार प्रमोद ढुङ्गाना र म ।

बाटोमा नाङ्गा भुतुङ्गा बच्चाहरू कुदिरहँदा वास्ता थिएन मलाई, अब त नाङ्गा मान्छेहरू पनि देखिनथाले । उसमाथि चर्को घाम खनिइरहेथ्यो टाउकैमा ।

बि.सं. २०७१ सालमा जन्मेका महामानव विश्वेश्वर प्रसाद कोइरालाको एक सय तीन औ वर्ष वितिसकेको छ । त्यसैले प्रत्येक वर्ष भाद्र महिनाको २४ गते वी.पी. जयन्ती मनाइन्छ । जननायक वी.पी. कोइरालालाई सम्झदा मात्र पनि आँखा रसाउँछन्, हृदय ढकमक्क हुन्छ । कता कता यिनको नेपाल र नेपाली प्रतिको स्नेहले झुकेको अनुहार हेरिरहन मन लाग्दछ । त्यसमा पनि म त वी.पी.लाई कहिल्यै भुल्न सक्दिन ।

सम्बत् २०६७ सालको भदौमा निर्वाचन आयोगको कामले सहयात्री ऋषिराज शर्मा र म डडेल्धुरा, बैतडी र डोटी जिल्लाको भ्रमणमा निस्कियौँ । काठमाडौं-धनगढी बुद्ध एयरको उडानबाट शुरू भयो हाम्रो यात्रा ।

यात्रामा निस्कँदा मेरा आँखा सदैव नवीन दृश्यावलोकनका लागि लालायित हुन्छन् । प्लेनबाट विस्तारित आँखाले तलतिर नियालिरहन्छु । हरिया डाँडाका थुम्काथुम्कीमा फैलिएका बस्तीहरूमा राता खैरा बाटाका डोबहरू देखिए । नागबेली नदीहरू भदौरे भेलमा पनि शान्तरूपले सल्बलाएझैँ लाग्थ्यो । शायद माथिबाट हेर्दा यिनीहरूको असलीरूप नदेखिएको होला । जहाज सोह्रहजार फिटको उचाइमा उडिरहेको थियो ।

बिहान मिर्मिरेमा डाँडामाथि नपुग्दैको घाम समात्ने बाल्यकालको इच्छाजस्तै अभिलाषा सङ्गाल्दै निकै उल्लासित मन र हलुका पाइला लिएर उकालिँदै थिएँ म । मेहनत, पसिना, थकाइ र स्फूर्तिका साथ उकालिँदा लाग्यो, जीवनको आनन्द यसमै छ । एउटा भरोसाले रसायो भित्री आँत ।

चारखुट्टे फेदीमै छोडेर आफ्नै खुट्टाका भरमा उचालिँदै गर्दा शिखरसँग दाँजियो मन । संसारका अग्ला शिखरसँग दाँजिन पाउँदा मेरो मनमा पनि अन्नपूर्णा, धवलागिरि, नीलगिरी र माछापुच्छ्रे उभिए । हिमाली उचाइमा रक्तिम आभा चुलियो । त्यो आभाको उज्यालो हृदयमा पनि सञ्चार भयो । हृदय उज्यालिँदा ओठ चल्मलाए– मेरो प्यारो भूगोल, मेरो सुन्दर आँगन, मेरो किशोरावस्थाको क्रीडास्थल । लाग्यो, यही भूगोलको अनुहारमा मेरो खुसी फक्रिरहेछ । क्यामेरामा बचत गर्न खोजेँ खुसी फक्रिएको भूगोलको उज्यालो । अनि फेवाको मोहक स्पर्शले रोमाञ्चित भएँ ।

अण्डरपाससहित सडक विस्तार भइरहेको कलंकीचोकबाट महानगर यातायातको नयाँ गाडीमा छिरेँ म । सम्बत् २०७४ साल भदौ १७ गते बिहानको सात बज्दै थियो त्यतिबेला ।

काठमाडौँसँग जोडिन आइपुगेको मुलुकको प्रमुख लोकमार्गको चौराहा कलंकीचोकको अवस्था देखेर भने विक्षिप्त भएँ एकछिन । देखियो– चारैतिर रोकिएका गन्तव्य बिर्सेका जस्ता सवारी साधनहरू, कुदिरहेका हुलका हुल मान्छेहरू, हिले फुटपाथमा तेर्साइएको च्याँखे व्यापार । सामान्य डाइभर्सनसमेत नखोली आवागमन रोकेर निर्माण भइरहेको देख्दा उदेक लागे पनि बन्दैछ भन्ने भरोसामा केही सम्झेझैँ गरी आँखा चिम्लेँ । र, शहरिया स्वाङ पार्दै अन्तै मुन्टो फर्काएँ मैले ।

हो, यसरी नै हरेकक्षेत्र मिसिनुपर्छ मुलुकको विकासको गतिमा । तादी खोलो र त्रिशुली नदी मिसिएको देवीघाटमा उभिएर सोचेथेँ मैले ।

देवीघाटको जलमा अनुहार पखालेर स्मरण गरेथेँ नेपाल एकीकरणको इतिहास । आधुनिक नेपाल राज्य विस्तारको थालनी भएको नुवाकोट काठमाडौँको नजिकै भएर पनि दूर्गम जस्तै थियो मेरा लागि । स्थानीय तह निर्वाचनको अनुगमनमा खटिँदा सम्बत् दुईहजार चौहत्तर सालको वैशाखको अन्तिमसाता नुवाकोटे भूमि टेकेथेँ मैले । स्थानीय तहको निर्वाचनलाई नेपालको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्य व्यवस्था कार्यान्वयनको पहिलो पाइलो ठानेर आफू पनि मुलुकको एकीकरण अभियानमै सामेल भएको सम्झी चौडा छाती बनाएथेँ मैले ।

गोसाइँकुण्डबाट निसृतः त्रिशुलीको प्रवाह हेर्दै अघि बढियो । पिपलटारको फराकिलो फाँट छिचोलियो । गाढा रातो माटोका फाँटहरू हेर्दै गुड्दा सुख्खाले निमोठ्यो मेरो घाँटी । जङ्गबहादुर घोडैसित त्रिशुलीमा हाम्फालेको बहादुर इतिहास सम्झँदै गर्मीले छटपटिएको मन धेरैचोटी हाम्फाल्यो त्रिशुलीको पानीमा ।

रसुवाको केरुङ नाकातिर कुदिरहेका सवारी साधनहरू देखिए । नुवाकोटदेखि रसुवासम्मको पासाङ ल्यामू लोकमार्गलाई सोखिनहरूले ट्राउट मार्ग भनेको पनि सुनियो । भूकम्पपछि भारतले नाकाबन्दी लगाउँदा छिमेकी मुलुक चीनसँग सम्बन्ध बढाएर नेपालीलाई सहानुभूति दिएको सम्झेर त्यसको नाम सहानुभूतिको लोकमार्ग राखिदिएथेँ मैले । र आफैसँग बोलेथेँ, भूकम्पमा ढले पनि, नाकाबन्दीमा थुनिए पनि नेपालीत्वको स्वाभिमान छ मसँग । ढल्दैन नेपाली आस्था मेरो । मर्दैन नेपाली विश्वास मेरो ।

‘भाइ सा’ब, भाइ सा’ब’ कसैले उतर्सिएर कराएजस्तै लाग्यो ।

मैले दुईसट मारिसकेको क्यामेरा हातमा झुण्ड्याएर यताउता हेरेँ । एउटा भारतीय सैनिक मेरो नजिक आइरहेको थियो ।

‘आप फोटो नही खिच सकते ।’ गाईवस्तुलाई तह लगाउँदा जसरी उसले हातको लौरो मतिर तेर्सायो ।

‘मैले त यो जङ्गेपिलरको फोटो खिचेको ।’ मैँले आफ्नो सफाइ पेश गरेँ ।
‘नही खिच सकते ।’ उसले मेरो हातको क्यामेरा खोस्ला जसरी अगाडि बढ्दै थियो ।

शुक्लाफाँटा वन्यजन्तु आरक्षतर्फ जान महेन्द्रनगर विमानस्थलको छेउ पार गर्दै थियौँ, एउटा खुट्टाले साइकल अड्याउँदै साइड दिइरहेकी षोडसीको मुस्कान छरियो हामी वरपर । धेरै दिनदेखि खुलेको आकास र उज्यालिएको अनुहार देख्न पाएको थिइनँ । तब, संरचनाले सम्पन्न लाग्ने सहरभन्दा हरिया गहुँबारीबीचका स–साना गाउँबस्ती सुन्दर लाग्यो मलाई ।

मुस्कान कसका लागि भन्ने बहस साथीहरूबीच यसरी चल्यो, त्यसले हँसिमजाकसहित सबैका मुहारमा खुसीको ज्वारभाटा नै पैदा गरिदियो । यो हँसिमजाकले भावी जीवन साथीबारे सोच्न बाध्य बनाउनुपर्ने भन्दै अविवाहित साथीहरूलाई हेरेथेँ मैले ।

सम्बत् २०६९ साल असार १६ गते । भोजपुर जान एयरपोर्टभित्र छिरेर धेरैबेर पर्खियो । सहकर्मी थिए श्याम डंगोल र हिरा महर्जन ।

धेरै जनाले भोजपुर नजानुस्, टिकटै पाउन कठिन छ भनिदिनाले भोजपुर यात्राको आसै मरिसकेको थियो । टिकट पाइहाले पनि उडान बढी क्यान्सिल भइरहन्छ भन्ने सुनेर त्रास बढेको थियो । बर्खाको समयले अनिश्चितताको बादलमाथि अर्को तह थपिदिएको थियो । अन्ततः एघार बजेतिर सबै अनिश्चितता हटाउँदै प्लेन उड्यो ।

‘सिंगापुर अर्थात् लायन सिटीमा यहाँहरूलाई हार्दिक स्वागत छ ।’ आली सोलोन हाते माइकको गुञ्जनसँगै मुस्कुराइन् ।

विश्वका सत्ताइस मुलुकका मान्छेहरू बोकेको बस चाइना टाउनको छेउछाउबाट गुज्रिरहँदा उनले सबैलाई लठ्याएन्– मरिना वे, गार्डेन वे र सिंगापुर रिभर जाँदैछौँ हामी ।

मानव जीवन कति लामो या कति छोटो भन्ने ।किनकि मानिस धेरै लामो समयसम्म बाँचे सयवर्ष बाँच्ला । त्यो पनि गतिहीन अवस्थामा । गतिहीन अवस्थामा बाँच्नु र मर्नुमा के नै भिन्नता हुन्छ र ? सकृय जीवन नै मानवको यथार्थ जीवन हो । निस्कृयता र बुढ्रयौली जति जति बढदै जान्छ मानिस त्यति त्यति सबैसँग टाढिदै जान्छ र अपहेलित बन्दै जान्छ । त्यसो हुँदा सकेसम्म मानिसले आफूलाई सक्रिय बनाई राख्नु पर्छ । हुनत भन्ने गर्दछन् तनले मानिस बूढ्यो भए पनि मनले र भावनाले मानिस कहिल्यै बुढो हुँदैन ।