कुरा सन् २००५ को मध्यतिरको हो । नेपालको प्रहरी सेवामा कार्यरत रहँदा पनि चरम आर्थिक अभाव झेल्नु परेकोमा निकै तनावमा थिएँ म । श्रीमती र एक छोरालाई पनि सामान्य खर्च पुर्याउन पनि गाह्रो हुने । त्यसमाथि सँगै बस्न पनि नसकिने । कुनै दिन नून किन्ने पैसा नभएर अल्नो तरकारीसँग छाक टार्न बाध्य मेरो जीवन ! कसरी सुधारिन सक्छ यो सरकारी नोकरीले ? अनि कसरी राम्रो शिक्षा दिन सकिन्छ सन्तानलाई ? जीवनसाथीका न्यूनतम आवश्यकता पनि पुरा गर्न गाह्रो थियो । त्यसमाथि छुट्टिंदा भागमा परेको ऋणको ब्याज बुझाउन पनि गाह्रो साँबा त जिन्दगी भर तिर्न सक्ने उपाय थिएन ।

छन्द-चौतारीमा अघिल्लो बिहिबार दिउसो साढे एघारबजे मैले ‘स्मृतिका पानाबाट’ भन्ने संस्मरण लेखेको थिएँ । यसमा निकै राम्रा प्रतिक्रिया आए । समर्थन र प्रतिक्रिया दिनुहुने सबै मित्रहरुलाई हार्दिक धन्यवाद छ । मैले थाहै नपाएर पढेको 'सचित्र ठूलो वर्णमाला'का लेखकको नाम मलाई मित्र निर्मोही व्यासज्यूले सुझाउनु भो । सारै खुसी छु । कवि नीलहरि शर्मा ढकाल र उनका छोरा एकदेव ढकाल हुँनुहुँदो रहेछ यस पुस्तकका लेखक । बल्ल थाहा भयो ।

रातभरि खुट्टा दुखेर निदाउनै सकिन । बेलुका डिउटीबाट फर्किदा प्रहरी अफिसमा गएर हस्पिटलबारे जानाकारी लिएको थिएँ । जापानी प्रहरीले म्याप हेरेर एदोगावा सस्पिटलसम्म जानको लागि बाटो, बस सेवा, बस कहाँ कुन नम्वरमा लाग्छ भन्नेसम्म लेखेर एउटा नोट दिएका थिए ।

आज छुट्टीको दिन बिहानै उठेर म्याप राम्रोसँग हेरें, न्वाईध्वाई गरेर बाथकोठाबाट निष्कदा बुढी डिउटी हिडेकी रहिछन् । मेरो बाथरुमको ढोका बाहिरतिर खुल्ने भएकोले बुढीको बाटो छेकेको रहेछ ।

२०२१ वा बाइस सालतिरको कुरा हो । हिंउदको बेलामा सेउले पाठशालामा गाउँका समकक्षीहरू पढ्न जान्थे, म भने घरमा पितामाताबाट यसअघि नै अक्षरहरू चिनी निकै माथिका कुराहरू पढलेख गर्ने भइसकेको थिएँ । रुद्री चण्डी र अरु अरु धार्मिक कुराहरू निकै पढिसकेको थिएँ ।

म यसरी घरमै पढेर अलिक माथिल्लो तहको भइसकेको भए पनि सबै साथीहरुले पढ्ने पाठशालामा जान नपाएकोमा दिक्क मान्दोरहेछु क्यारे । अरु अरु साथीहरुका हातमा चित्रसहितको ‘ठूलो वर्णमाला’ को किताब देखेर मलाई लोभ लाग्थ्यो । आमाले कसरी हो मलाई पनि सचित्र ठूलो वर्णमाला किनेर हो वा कसरी हो ल्याइदिनु भयो ।

मानिसको जन्मदेखि मरण अवधी बीचको समय नै मानव जीवनको सफल र असफलताको मार्ग हो । संघर्षमय जीवनको यात्रामा कहिले सफल भइन्छ भने कहिले कुनै कर्ममा असफल पनि भइन्छ । तर असफलमा हुँदैमा निरास र सफलतामा हर्षित भएर हौसिने काम भने मबाट कहिल्यै भएन । मेरो जन्म हालको पर्वत जिल्लाको शंकरपोखरी गाविस वडा नं ४ ठूलाघरमा २००३ सालमा भएको थियो । मेरो जन्म हुँदा देशमा राणा शासन थियो । गरिबीले घरमा सताएको थियो भन्न पनि नहिचकिचाए हुन्छ । बढ्दै जाँदा अध्ययन गर्ने धारणा पलाएको तर त्यति वेला सहजरूपमा अध्ययनको लागि विद्यालयको सुविधा थिएन ।

कालिम्पोङमा थिएँ । बाहुनपुत्र भएकोले ब्राह्मणत्वले पेट पालिएको थियो । महिनाको दश भारुमा तल्लो ठाकुरबाडीको मन्दिरमा बिहान बेलुका धुपबाती गरिदिन्थें, अनि मध्ये बजारमा रहेको मङ्गल स्टोरका मालिक मारबाडीकोमा बिहान बेलुका शिवमहिम्न स्तोत्र र हनुमानचालिसा पाठ गरिदिने काम पनि थियो । यसबाट पनि महिनाको दस भारु नै पाइन्थ्यो । यसबाहेक औंसी पूर्णियाँ र एकादशीमा एक छाक खान पनि त्यहीं पाइन्थ्यो । अरु अरु कुरा केके थिए, सबै भनिन । माथि नै भनिसकें ब्राह्मणत्वले पालिएको थियो पेट । पढ्न बसिएको थियो । २०२७ सालतिरको कुरा हो, म बनारस गइसकेको थिइनँ ।

संवत् २००७ सालको जनक्रान्तिपछि नेपाली जनताको सोचाइमा धेरै परिवर्तन आयो । पुराना मान्यता बदलिएर नयाँ मान्यता आए । यस अवस्थामा पनि महाकविको घरमा उही पुरानै रूढिवादले छोडेको थिएन ।

रजनिस (ओशो) ‘संसार’ हो र तपाईं ‘स्व’ हो । ‘स्व’मा समाधान नभएसम्म संसारमा समाधान हुन्न भनेर योगी डा. विकाशानन्दको कथन सुनेपछि रजनिस को रहेछन् भन्ने खोजी गर्न थालेँ । वास्तवमा हाम्रो जीवनको मूल समस्या बाहिरबाटभन्दा हामीभित्रैबाट पैदा भएको हुन्छ । समस्या जहाँबाट जन्म्यो समाधान पनि त्यहींभित्र रहेको हुन्छ । त्यसैले आफूलाई, आफ्नो स्वभावलाई, आफ्नो क्षमता र प्रवृत्तिलाई सही ढंगले बुझ्न सकियो भने मात्र समस्याबाट पार पाउन सकिने रहेछ । त्यसैले मूल वस्तु नै हामी मनुष्य रहेछौँ । रजनिस त माध्यम मात्र हुनुहुँदो रहेछ । रजनिसले जीवनमा हामीलाई बाटो दिनुहुँदो रहेछ, हिंड्ने काम त हामी जीवनयात्राका यात्रुहरूको नै हो ।

नेपालीमा एउटा उखान छ –‘कुखुरो काट्यो दसैँ झोला बोक्यो बसैँ ।’ नेपालका अधिकांश जागिरेहरूको नियति यही हो । हामी पनि यो उखानको सार्थक अर्थबाट अछुतो रहन सकेका थिएनौ । हाम्रो नियति पनि जागिरमा लगभग यही हुन्थ्यो । म जो व्यक्तिसँग विवाह गरेर कर्मघर गएँ वहाँ रामेछापमा शिक्षण गरेर बस्नुभन्दा अघि राजधानीमा पत्रकारिता र लेखनलाई व्यावसाय बनाएर बस्नुभएको व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो ।

मेरा बाका लाहुरे साथीलाई आफ्नो हातको घडी बेच्न मन लाग्छ, बालाई घडी किन्न । घडीको दाम जिन्सी वा नगदी राखिन्छ ।

पुस्तक पढ्नुभन्दा प्रकृति पढेर धेरै गुणा फरक ज्ञान हाँसिल गर्न सकिँदो रहेछ । अँझ लेखनकलालाई आफ्नो वृत्ति बनाएका लेखकले त आफ्ना बाल्यवयका परिघटनाहरूलाई लेखेर कहिल्यै नसक्ने रहेछन् । यस्ता ज्ञान ममा आएको धेरै भएको छैन । कहिलेदेखि आयो त्यो झट्टै सम्झन सकिरहेको पनि छैन ।

स्मृति र विस्मृतिका सुनामीमा फँसेको छु –म यतिखेर ।

अघिल्लो रचनाहरूमा पनि मैले भनिसकेकै छु, मेरो बाल्यकालका खेल खेल्ने साथीहरू भनेका घोर्ली बाख्रोका पाठाहरू बाहेक कोही हुन्नथे । अरु मेरो समवयका साथीहरू ओरिपरि थिएनन् कोही सानै थिए, कोही अलि ठुला भइसकेका थिए । उनीहरूसँग खेल्न मिल्दैथ्यो ।

एक दिनको कुरा हो । घोर्ली बाख्रालाई घरमुनिको कोलडाँडामा चराउन लगेंछु कि भन्छु, अहिले खास कुराको बढै हेक्का छैन । हाम्रो बारीको पुछारमा कोलडाँडो भन्ने ठाउँमा बाख्राका पाठा सहित बाख्रो लिएर म पुगेको सम्झन्छु चउरमा । यो सायद दसदेखि बार वर्षको बेलाको कुरा हुनुपर्छ ।

मलाई आज कुन कुरा लेखौं भनेर गिदी भरी मथिङ्गल भरिएको छ । यो लेखौं कि त्यो लेखौं भनेर सोचिरहको छु । पुराना कुराहर तँछाड् मछाड् गर्दै आइरहेका छन् मानौं पहिले बाहिर को फुत्किले भनेर । तर म यिनलाई छाँटेर आज अर्को एक रमाइलो प्रसङ्गतिर लाग्छु । हुन ता यस मुलेका गनथन कति सुन्नु भन्ने पनि लाग्दो होला यहाँहरूलाई । तर यसमा यहाँहरू स्वतन्त्र हुनुहुन्छ मन लागे पढे भो नलाने पाना पल्टाए पनि भो । त्यति हो पढिदिनु भयो भने मैले श्रमपूर्वक यसरी लेखेको कुरा कसैले ता पढिदियो भनेर चित्त बुझाइ हुनेछ नपढे पनि चित्त दुखाइ हुनेछैन । अँ अचानक मेरा एक जना दाजु दुई जना हुनु भएको कुरा पो लेख्नु पर्यो ।

अरु केही नभए पनि मान्छेले कतिसम्म दुःख गरेका हुँदा रहेछन् भनेर बुझियोस् भनी म आफ्नै जीवनका विगत पचास वर्ष पुराना कुरा उधिनी उधिनी कोट्याएर लेखिरहेको छु । कसैलाई गनथन पनि लाग्न सक्छ । उहाँहरूसँग अग्रिम रुपमा क्षमा माग्छु ।

धेरैतिर भनिसकियो ताङ्सेको भिरको कुरा । यो भिर अहिले पनि छँदैछ तर अहिले उस बेलाको जस्तो रहेनछ । हामी यसै भिरमा बाबियो काट्न जान्थ्यौं, यसै भिरमा भोर्लाका पात टिप्न जान्थ्यौं, यसै भिरबाट भोर्लाको पाट काडेर ल्याउँथ्यौं अनि भोर्लाका टटलाको बियाँहरू पोलेर खान्थ्यौं ।

परिवार नै गरिब निर्धो र छोराछोरीलाई एक पेट खुवाउन नसक्ने र एक धरो लगाइदिन नसक्ने परिवारमा जन्मे हुर्केको । दुःख के हो मलाई थाहा छ । म सानैदेखि दुःख पाएको मान्छे । यसमा अब मलाई ढाँटढुँट गर्नु छैन । साथै सानैदेखि कुटाइ खाएको मान्छे । चौध वर्षदेखि भने कुटाइ खाइएन । यो पनि नढाँटीकन भन्छु । यसमा पनि ढाँट्नु छैन । पितामाताहरू स्वर्गीय भइसक्नु भो उहाँहरूको बदनाम होला भन्नु पनि छैन । उहाँहरूको चिन्ताका पछिको कारण गलत थिएन भनेर म अहिले पनि भन्छु र सधैं भन्छु ।