दशैं लगभग नेपालीका घर आँगनमा आइसक्या अवस्था छ । समस्त हिन्दू नेपालीहरूले मान्ने यो शारदीय पर्वोत्सवले घरदेश र परदेशका सबै नेपालीलाई एकै र एउटै हिसाबले छुन्छ ।

नेपालीमा एउटा कर्मचारी लक्षित आहान छ –‘कखुरो काट्यो दशैं, झोला बोक्यो बसैँ ।’ अब जमाना बद्लियो । नेपालीहरूका दिनचर्या र जीवनका शैली फेरिए । के गाउँ के सहर सबैतिर उपभोक्तवादी संस्कृतिले छपक्कै ढाकेको छ । मानिसहरू उत्पादन गरेर खानेभन्दा पनि किनेर खानेमै गर्व गर्छन् । जो किनेर खान सक्दैन उसले आफूलाई निम्छरो ठान्ने देखिन्छ । यसो किन भयो त ? यसका पछि निकै लामो फेहरिस्त प्रस्तुत हुन सक्छन् –तर्कका ।

सभ्यताको एकता

“दशैँ आयो खाउँला पिउँला, कहाँ पाउँला, चोरी ल्याउँला, धत्त पापी छुट्टै बसौँला” बच्चाका तोते लवज गुञ्जिँदाको मजा बेग्लै लाग्छ । धर्तीको फोहोरलाई पखालेपछि आकाशले बादललाई बिदाइ गरिदिञ्छ । वनको हरियालीमा भमराले गीत गुनगुनाउन थाल्छन् । एकातिर प्रकृतिको उल्लास अर्कातिर वर्षौँका वेदना भुलेर रमाउने नेपाली मनको गन्तव्य । मीठो सम्मिश्रण छ, यसमा । चण्डी पाठ, रुद्री पाठ, जप, पूजामा मन्त्र ध्वनिको सुरम्य आवाज र रौनक छरपस्ट फिँजिञ्छ ।

नर्मधेस्वर शब्दलाई नेपाली बृहत् शब्दकोषले नर्मदा नदीमा पाइने शिवलिङ्गलाई नर्मधेस्वर भनी परिभाषित गरेको छ । यसरी नै कालीगण्डकीमहाकाव्यको शुभाशंस शीर्षक (पृष्ठ घ)मा डा. स्वामी रामानन्द गिरी लेख्नुहुन्छ –‘संसार भारमा दुईवटा मात्र त्यस्ता नदीहरू छन्, एउटी भगवान शिवलाई नर्मधेस्वर शिलाको रूपमा धारणा गर्ने नर्मदा र अर्की भगवान विष्णुलाई शालग्राम शिलाको रूपमा धारणा गर्ने गण्डकी ।

काठमाडौँको उत्तर–पश्चिम भेगमा अवस्थित टोखामा हरेक वर्ष नयाँ वर्षको वैशाख १ गते सपनतीर्थ मेला लाग्छ । सपनतीर्थ शिवपुरी राष्ट्रिय निकुञ्जको काखमा अवस्थित छ । जात्राको सुरुआत कहिले र कसरी सुरु भयो भन्ने खोजकै विषय हुन सक्छ । चैत मसान्तको दिन बागद्वार पुगेर वैशाख १ गते सपनतीर्थमा स्नान गरी टोखाको बिस्केट जात्रा अवलोकन गर्दै भक्तपुरको बिस्केट जात्रामा सहभागी हुने भन्ने लोककथन छ ।

मैले सानो अवस्थाबाटै मानिसको मृत्युसंस्कारलाई गहिरो तरिकाले हेर्ने गरेको र गरुडपूराणलाई अध्ययन गर्दै उक्त पुरााणको भावसारलाई लिएर ‘स्वर्गको यात्रा’ नामक समीक्षात्मक पौराणिक महाकाव्य लेख्ने क्रममा लागिरहेको छु । लेख्ने कर्ममा पाण्डुलिपी लेख्दै अन्तिममा यो समीक्षीय टिप्पणी (सर्ग १९ )मा पुग्दा मृत्युसंस्कारमा समसामयिक सुधारको चर्चा चलिरहेको र मलाई पनि यो मृत्यु संस्कारमा परिमार्जन हुनुपर्छ भन्ने लागेकोले यो पद्य र गद्य सहितको गरुड पूराणले पोखेका केही धारणा र जनआवाजका भावनालाई कदर गर्दै धार्मिक व्यक्तिले पस्केका धारणालाई ध्यानमा राख्दै यहाँ म प्रस्तुत भएको छु ।

नेपाल विविध जातजाति, भाषा, धर्म र संस्कृतिको देशमात्र नभई इतिहासको विविध कालखण्डमा विविध संवतको प्रयोग भएको देश पनि हो । हालसम्मको अध्ययनले नेपालमा सबभन्दा पहिले प्रयोगमा आएको संवत् शक संवत् हो । आजभोलि नेपालमा मुख्यतयाः ३ वटा संवत् प्रचलनमा छन् । केही विदेशी चाड (जस्तैः नयाँ वर्ष जनवरी १, क्रिसमस आदि) मनाउँदा इस्वी संवत्, त्यसपछि सरकारी कामकाज तथा घरायसी कामका लागि विक्रम संवत् तथा चाडवाड, शुभकार्य तथा जन्ममरणका तिथिमितिमा नेपाल संवत् प्रयोगमा छन् ।

जोनाथन स्वीटको भनाई यहा उल्लेख गर्न सान्दर्भिक छ - “परस्पर घृणा गर्ने धर्म हाम्रा कयौ छन् तर परस्पर प्रेम गर्ने धर्म थोरै छन् ।”

आफ्नो धर्म मात्र ठूलो, भलो र राम्रो अनि पुरानो हो भन्ने धर्म भीरुहरू प्रशस्त छन् । हामीले मान्दै आएको धर्म सबैले मान्नु पर्छ र गर्नु पर्छ भन्ने एक प्रकारको लडाइँ धेरै पहिलादेखी चलि आएको हो र छ पनि । तर अरुको धर्मको पनि सम्मान गर्नु पर्छ उस्को पनि अधिकार हो, वास्तविकता के हो ? धर्म के हो ? संस्कार के हो समाज के हो भनेर बुझ्ने सबैलाई समेट्न खोज्नेहरू कम छन्, छदै छैनन् हैन, छन् कम छन् ।

आआफ्नो धर्म संस्कृति र जाति अनुसार आफ्ना कुलका देवतालाई खुसी पार्नको लागि आआफ्नै तरिकाले कुलको पूजा गर्ने प्रचलन परम्परादेखि चल्दै आएको छ । आआफ्नो प्रचलन अनुसार कतै कुल पूजा, कतै कुलायनको पूजा, कुल देवताको पूजा र कतै देवाली पूजा भन्ने गरिन्छ । अन्य धर्म संस्कृतिमा आफ्नो कुल र वंशलाई सम्झने परम्परा भए पनि मूलत: हिन्दू र बौद्ध धर्मका अनुयायीहरूले कुलायनको पूजालाई विशेष महत्त्वका साथ गर्ने गर्दछन् । कुलायनको पूजा गरेमा आफ्नो कुलमा अगति परेका पितृहरूको मोक्ष हुन्छ भन्ने परम्परागत मान्यताको आधारमा कुलको पूजा गर्ने प्रचलन चल्दै आएको हो ।

वैदिक सनातनी समाजमा पतिको मृत्यु पछि महिलाहरूले बांकी जीवन आ-आफ्नो परम्परागत सामाजिक मान्यता अनुसार सामान्य जीवनभन्दा बेग्लै कष्टकर जीवन यापन गर्नु पर्ने परम्परागत संस्कार रहेको छ । विधवा जीवन वैदिक सनातनी याने हिन्दू महिलाहरूका लागि एउटा कष्टकर चुनौती हो । तर हिन्दू नै भएतापनि नेवार समुदायका महिलाहरू कल्यै विधवा हुन्नन् । आफ्नो पतिको देहान्तपश्चात पनि सदैव सौभाग्यवती नै रहिरहने नेवार रीतिथिति र शास्त्रीय मान्यता एवं सामाजिक मान्यता कायम रही आएका छन् । नेवार समाजमा बालविवाह र सति प्रथा जस्तो अमानवीय कूप्रथा भित्रन नदिन एउटा प्रगतिशील र क्रान्तिकारी रीतिथिति बिधिव्यवहारको संस्कार चलनमा ल्याई थालिएको "इही" संस्कार नै यसको मूल आधार हो ।

संसारमा अलिक बढी नै चर्चा हुने विषय वस्तुहरूको खोजी गरियो भने पक्कै पनि माया प्रेम नै शिर्ष स्थानमा हुन्छ । यहाँ माया प्रेम अनि विछोडका विषयमा जति गीत र कविता लेखिएका छन् शायद अरु कमै विषयमा लेखिएका होलान् । प्रेम किन हुन्छ ? अथवा प्रेमको परिभाषा के हो भनेर खोजी गर्नेहरूको पनि कमी छैन यहाँ । तर प्रत्येक पटक फरक–फरक नजिता आइरहन्छ किनकि यहाँ सधैं मिलन खुशीका पलहरूलाई प्रेम भन्नेहरू, अरुको खुशीमा प्रेम देख्नेहरूको पनि कमी छैन । तर, अँझै पनि कसैले प्रेम यो हो र यसकारण हुन्छ भन्दै विभिन्न तर्क अघि सारेता पनि ती सबै सर्वमान्य छैनन् । फेरि पनि, प्रेम एउटा अदभुत् अनुभव हो ।

ज्योतिषीय शास्त्रगत परीभाषामा सौर्यमासको परिवर्तित या बदलिन्दो काल दिन समयलाई संक्रान्ति भन्ने गरिन्छन् । सूर्यले पृथ्वीलाई परिक्रममा गर्ने क्रममा बाह्र राशिहरू मध्ये जुन राशिको अक्षमा प्रवेशगर्छ त्यही नै संक्रान्तिको दिन हो । बैज्ञानिक र ज्योतिषीय भनाइ अनुसार सूर्य पूर्वबाट पश्चिम तर्फ २७ दिनमा आफ्नो अक्षमा एक परिक्रमा पूरा गर्दछ । तर चन्द्रमासले पृथ्वीको एक चकर लगाउन २७ दिन ८ घण्टा लगाउँछन् । त्यही कारणले सौर्यमासको गत्ती र चन्द्रमासको गणितीय गणनामा भिन्न हुन्छन् । जुन दिन सूर्य देवले एउटा राशिको परिक्रमा पूर्ण समाप्त गरी अर्को राशिमा प्रवेश गर्छन् । यस समय याने दिनलाई पुण्यकाल एवं संक्रमण कालका रुपमा धर्म शास्त्रहरूले स्वीकारिएका याने मान्यता दिएको पाइन्छन् ।

पर्व भन्नाले प्रतेक वर्ष हामीले परम्परागत संस्कार र नीति सनातनी आस्था, निस्था र विश्वासका साथ मानाउँदै आएका विभिन्न चाड पर्वहरू जस्तै - दशै, तिहार, तीज, राम नवमी, कृष्णाष्टमी, महाशिवरात्री तथा संक्रान्ती, पूर्णिमा, र अमावस्या लगायतमा पर्ने विशेष पर्व दिन एवं हाम्रो जन्मदिन मनाउने विशेष उत्सव नै पर्व हो ।

शास्त्रीय नीतिनियम अनुसार शास्त्रनिर्दिष्ट शुद्ध समयमा मात्र पर्वहरू मनाउनु पर्ने मात्र हैन पितृतर्पण कार्य समेत गर्नु पर्ने अन्यथा त्यस्को कुनै फल प्राप्त नहुने भन्ने शास्त्र प्रवर्तक ऋषिमुनिहरूले शास्त्रमा स्पस्त व्याख्या गरिएको भन्ने शास्त्रप्रवर्तकहरू बताउँछन् । अशुद्ध समयमा चाड पर्वहरू, जन्मदिन मनायमा र पितृतर्पण कार्य गरिएमा निश्फल हुन गै त्यस्कोप्रतिकुल प्रभाव समाज र राष्ट्रमा पर्न जान सक्छ भन्ने समेत शास्त्र प्रवर्तकहरूको भनाइरहेको पाइन्छन् ।

१ सिङ्गो एक महिना एक पटकमा सार्नु नै बैद्दिक तरिका हो र यसलाई मन परिवर्तन वा मन्वन्तर भनिन्छ ।
२ वेदाड्ग ज्योतिषको कृतिका नक्षेत्रलाई सिद्दान्त ज्योतिषको आश्वनि नक्षेत्रमा सन् २८५मा सारिएको थियो यसलाई छैठौ मन्वन्तरबाट सातौमा सारिएको भनी बताइन्छ ।
३ मंसिर पूर्णिमा वा योमरी पुन्हीलाई लामो रात वा ज्येष्ठ पूर्णिमा वा ज्यापुन्हीलाई लामो दिन भनी हाल सुधारको पहिलो पाइला नेपालमा अगाडि सारिएको देखिन्छ । यसबाट एक महिना सार्ने तरिका खुलाइएको देखिन्छ ।

पर्व सुधार राष्ट्रिय कायदल प्रतिवेदन (सौत्र)

https://www.facebook.com/balram.shrestha.39mntnnbth

गाई सनातन धर्ममा महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको पाइन्छ । सनातन धर्म भन्नाले पृथ्वीको शृष्टिकाल देखि नै मानी आएको धर्मलाई सनातन धर्म भनिन्छन् । यो सनातन धर्म अन्य धर्महरू जस्तो कुनै महान व्यक्ति विषेशले प्रतिपादन गरिएको धर्म नभै पृथ्वीको सृष्टिसँगै चली आएको धर्म हो । ब्रम्हस्वपिणी कामधेनु गाई पनि पृथ्वीको शृष्टिकाल देखि नै सृष्टि भएको हो भन्ने वेदको स्लोकहरूमा रहेका छ भनी वेदका ज्ञाताहरू बताउँन्छन् । पृथ्वीको शृष्टिको धेरै काल पछि क्षिरसागर मन्थन हुँदाका समयमा सागर वाट अ्रितको साथसाथै यी नै कामधेनु गाईका सन्तानहरू - नन्दा, सुभद्रा, सुरभि, सुशीला र बहुला नामक पाँच गाईहरू उत्पन्न भएका थिए ।

प्रकृतिपूजक लिम्बू जातिको महान चाड चासोक–तङ्नाम (न्वागी पूजा) सिंगापुरमा पनि धूमधामका साथ मनाइएको छ। हरेक वर्ष झैं यसपालि पनि 2016 December 18 तारिक Tessensohn Community Club ( Civil Service Club) को भवनमा किरात याक्थुङ् चुम्लुङ सिङ्गापुरको आयोजनामा चासोक तङ्नाम भव्य रुपमा सम्पन्न भयो ।
हाल : सिङ्गापुर