शिथिल शरीर, वाक्य बसिसकेके अवस्था, लम्पसार परिरहेकै थिएँ । झिँगाहरू अनुहार, घाँटी, हात, खुट्टा, नाकका प्वालभरि ठेलमठेल गरेर पस्दथे, जहाँजहाँ मन लाग्यो त्यहाँत्यहाँ आउँथे, निर्धक्क बस्थे, आफ्नै सुरमा मस्तले चर्थे र उडेर जान्थे । यस्तो लाग्थ्यो कि अब मलाई झिँगाहरुले एकलौटी रुपमा आफ्नो नाममा नामसारी गरिसकेका छन् । घरका सदस्यहरू छेउछाउमा रहुन्जेल झिँगा आक्रमणबाट म मुक्त भए पनि एक दुई दिनको कुरा नभएको र महिना दुई महिनासम्म झिँगाको गोठालो लागेर साध्य नहुने भएकोको घरका सदस्यहरू यता उता भएपछि झिँगाको साम्राज्य मेरो शरीर हुने गरेको थियो । त्यही माथि फुर्सद पनि त मिल्नुपर्यो नि ।

एघार बजिसकेछ लुङ्दीखोलाको किनार समातेर उकालो लाग्दा ।

लुङ्दीको सुसेली गुञ्जिएको छ पहरो थर्काउँदै, चारदिशा घन्काउँदै । मेरो अनुहारमा बगेको पसिनाको धाराजस्तो लुङ्दीको सुकिलो जलधारामा नजर भिजाउँछु, मन धुन्छु र पयर उचाल्छु ।

रोपो सरिसकेको खेततिर बगेको कुलोमा भरिभराउ छ मध्यबर्खाको रसिलो पानी । रोपाइँ भइरहेको खेतको मोहक दृश्य दौडिरहेछ आँखाको डिलवरिपरि । हली, बाउसे, रोपाहार र हलगोरुको हलचल चलमलाइरहेछ मनको मझेरीभरि । हामी भने सुन्दर बेँसीलाई छोडेर कुदिरहेछौँ उत्तरतिरको उकालो छुन । कठोर परीक्षासरि उभिएको पहाड उक्लेर भेट्टाउनु छ अर्को क्षितिज ।

हो, यसरी नै हरेकक्षेत्र मिसिनुपर्छ मुलुकको विकासको गतिमा । तादी खोलो र त्रिशुली नदी मिसिएको देवीघाटमा उभिएर सोचेथेँ मैले ।

देवीघाटको जलमा अनुहार पखालेर स्मरण गरेथेँ नेपाल एकीकरणको इतिहास । आधुनिक नेपाल राज्य विस्तारको थालनी भएको नुवाकोट काठमाडौँको नजिकै भएर पनि दूर्गम जस्तै थियो मेरा लागि । स्थानीय तह निर्वाचनको अनुगमनमा खटिँदा सम्बत् दुईहजार चौहत्तर सालको वैशाखको अन्तिमसाता नुवाकोटे भूमि टेकेथेँ मैले । स्थानीय तहको निर्वाचनलाई नेपालको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्य व्यवस्था कार्यान्वयनको पहिलो पाइलो ठानेर आफू पनि मुलुकको एकीकरण अभियानमै सामेल भएको सम्झी चौडा छाती बनाएथेँ मैले ।

यसपटकको राष्ट्रिय परिषदको तेश्रो बैठक इलाममा बस्ने कुराको जानकारी महासचिव आर.एमं डंगोलले दिए पछि मेरो मनमा वेग्लै कुराको सञ्चार भएको थियो । इलाम रत्नकुमार वान्तवा जस्ता योद्धा, झलनाथ खनाल,सुवास नेङवाङ जस्ता राजनेताको जन्म थलो हो । कस्तो होला त्यो ठाउँ ?जसले देश परिवर्तनको सपना वोकेका अनेक वीर योद्धाहरू जन्माएको थियो । अहिले पनि इलामका ती वीर योद्धाको चर्चा हुने गर्दछ । पञ्चायती निरंकुशताको विरुद्धमा लाग्दा जीवन आहुति दिएका ती सपुत जन्मेको भूमिमा पाइला टेक्ने मात्र होइन तीनै योद्धाको जन्म जयन्ती समेत मनाउउने कुरा सुन्दा अति हर्ष लाग्नु स्वाभाविकै हो । मेरो मनमा पनि यस्तै कुराको सञ्चार भइरहेको थियो ।

शीतले नुहाएका देवचुली र वरचुली बिहानीको कलिलो घाममा अनुहार सुकाइरहेथे । आकाससँग अंकमाल गरिरहेका चुरेका अरू चुलीहरू पनि नवलपुरबासीसँग मुस्कुराइरहेथे । रङहरुको फागु खेल्दै आकासमा पौडिन तम्तयार देखिन्थ्यो सूर्य । रक्तिम आभाले अनुहार धोएर वासन्ती वहारमा मन बहलाउन निस्किँदै थियौँ हामी दम्पति पनि ।

सम्बत् २०७५ साल वैशाख ७ गतेको उज्यालो बिहानको जस्केलो टेकेर लोकाहा खोलाको किनार समात्दै दक्षिणतिर हानिएथ्यौँ हामी ।

समाजमा हुँदा रहेछन् । समाज पनि हुँदो रहेछ । समाज गजब छ । यसो विचार गर्छु र आफैं जिल्ल पर्छु ।
पुरानो र चलिरहेको कथा सम्झन्छु । नाम नभनौं । हुनुहुन्थ्यो उहाँ । यो कल्पना हैन सत्य र अति सत्य हो । मिर्चैयामा रक्सीको सेवनबाट मोक्ष पाउनेहरुको कुरा सुनेपछि आज मलाई उहाँको याद सारै आयो । उहाँ मात्र भनांै । उहाँको नाम दिनु पनि असल भएन किनभने जस्तो भए पनि उहाँका छोरा छँदैछन्, बुहारी छन् नातिनातिना छन् । सबै छँदैछन् । नभएका भने उहाँ र उहाँकी मात्र हुन् । भएकासँग दैनिक भेट भइरहन्छ । नभएको ता कता भेटिनु !

मद–मांसमा उहिलेदेखि नै कहलिएको जाति हो, लिम्बू । यो परम्पराले लिम्बू समाजलाई झन्झन् गरिबीतिर धकेल्यो । समाजमा चेतना पटक्कै थिएन । शिक्षा भए पो चेतना हुन्छ ।

दुलियाजान कला –साहित्य मञ्च दुलियाजान असमको आयोजनामा आयोजित अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समारोहमा भाग लिनको लागि म र छन्देली कवि लोकनाथ खरेल २०७४ साल चेत्र महिनाको १५ गते साहित्यकार गोर्खे साइँलो (ऋषिप्रसाद लामिछाने)को साहित्यसदनमा पुगियो । त्यहाँ पर्वतबाट आउनु भएको साहित्यकार शान्तिनारायण श्रेष्ठ,र डि.आर शर्मा, दाङबाट पाल्नुहुने छवीकिरण ओली, चितवनका साहित्यकार केशवराज आमोदी, प्रेमराज न्यौपाने,मिरा तिमलसिनासँग भेटघाट भयो ।

'बाइरोडको बाटोमा धुलो उडाउँदै ... ' नौबिसेबाट भैँसेतिर हानिँदा कसैले सम्झ्यो नेपाली गीत ।

मुग्लिन नारायणगढ सडक खण्डको बन्द छल्न हेटौँडा निस्केर नवलपुर जाँदैथियौँ हामी ।

त्रिभुवन लोकपथ काठमाडौँ उपत्यका र तराई–मधेश जोड्ने नेपालको पहिलोसडक भए पनि पुरातन स्वरुपमै भेटियो । सडकसँग छोइएका गाउँबस्ती पनि गरिब र निर्धा नागरिकसरह देखिए । पातको साँघु हालेर गुजारा चलाएजस्तो देखिने गाउँले दिनचर्यामा कतै भेटिएन बाटोको डोबको प्रतिविम्ब ।

बोर्डिङ् विद्यालयहरुका किरियापुत्रि
होम सुवेदी

ढाँटेके कुरा काटे मिल्दैन

कहिले काहीं नढाँटी नहुने । पर्छन् त्यस्तै कुरा अप्ठेराहरु समाजमा बसेपछि । बाध्यता परिदिन्छ कुनै कुनै कुरामा । कहिले भने व्यर्थमा ढाँटिन्छ र परिन्छ आफ्नै खनेको खाल्टोमा । यस्तै आफैं खाल्टोमा परेको मेरो ढाँटकर्मको एक कथा हो यो ।
अहिलेको हैन आज भन्दा तिस वर्ष अघिको कुरा हो । म डेरामा बस्थें । वरपर परिचय भइसकेको थियो । सबैले मान्थे । डेरा बसेको घरैनिर छिमेकमा घर भएका र मेरै कजेलमा साथै पढाउने मेरै साथीका भाइको बिहे थियो । म मात्र नभई मेरी श्रीमतीकाे पनि त्यहाँ आउजाउ हुन थालेको थियो । यसैले जन्ती जाने कसार बटार्ने र रतेउली खेल्ने समेत निम्ता थियो ।

ओहो! कति स्वतन्त्र छस है तँ ? धर्तीलाई बलात्कार गरेर, सिङ्गो आकाश एक्लै ओढेर निर्धक्कका साथ निदाउन सक्छन् तँ ? तर सुन, यो धर्ती तेरो पनि हो, मेरो पनि हो । यी पाइलाहरू टेक्ने अधिकार तेरो पनि छ, मेरो पनि छ । हरेक दिन हिंड्दा अँध्यारो उज्यालो पार्ने त्यो आकाश तेरो पनि हो, मेरो पनि हो । शरीर तेरो पनि छ, मेरो पनि छ । यो समाज यो देश तेरो पनि हो, मेरो पनि हो । अस्तित्व तेरो पनि छ, मेरो पनि छ ।

हेर, बलात्कारी आज तलाई किन यसो लेख्दैछु सुन्दै जा । कान भए पनि बहिरो नबनेस् । आँखा भए पनि अन्धो नबनेस् ।

तिमीलाई मैले ३३ वर्षअघि सन् १९८५ को एक रमणिय शरद–साँझमा पहिलोपटक भेटेको थिएँ । घर–परिवारदेखि धेरै टाढा दाङको पुलिस स्कुलको होस्टेलमा बस्ने म एक अर्ध–अनाथ बच्चो थिएँ । त्यो वर्ष दसैँको एकमहिने छुट्टीमा मलाई लिन बुबा आउनुभएको थियो ।

उनी दाहिने हातको चोर औँलामाथि माझी औँला खप्ट्याउँथे र सुँघ्थे । अचम्मैको बानी उनको । आफ्नो कार्यकक्षमा मिटिङमा मात्र होइन, अरू बेला पनि कसैसित कुराकानी हुन थाल्यो कि उनको दाहिने हातका औँलाहरू सक्रिय भइहाल्थे । एक दिन सोधेँ, ‘किन यसरी औँला सुँघ्नुहुन्छ दाइ ?’

कुदिरहेछौँ सुनकोशीको किनारै किनार ।

सुनकोशीको निलो पानीमा अडिँदैन नजर । नदी वारिपारिका बस्तीहरूमै पुग्छु म घरिघरि । तर, सुख्खा र रातो माटोका झुप्राहरूमा देखिँदैनन् मानव आकृति । झुप्रे बस्तीमा चलमलाउँदैनन् पशुपन्छी । अनि त, निर्जन पाखोको एकलासलाई छोडेर सुनकोशीमै हाम्फाल्न विवश छ मेरो नजर ।

बगरमा बैँस सुकाइरहेका महिला र बाल्यकाल पानीमै बगाइरहेका केटाकेटी देखिन्छन् सुनकोशी किनारमा । सुनकोशीको सुनौलो बगरमा रजाइँ गरिरहेछन् केही थान टिप्परहरू ।