खै कुन शब्दले सम्बोधन गरूँ तिमीलाई ? सम्बोधन गर्ने शब्दहरू त मबाट गलहत्याइसकेका छौ तिमीले । तैपनि सम्बोधनबिनाका प्रेमका शब्दहरू तिमीसमक्ष पुर्याउने कोसिस गरिरहेछु ।

जिन्दगीमा यो दिन पनि आउला भनेर सोच्न त के कल्पनासम्म गरेकी थिएन । समय यसरी मेरै अगाडि कोल्टो फेरेर तेर्सिन्छ भनेर । तर तेर्सियोस्, मेरै अगाडि केही छैन । सके लडेरै भए नि हिडौंला, नसके शहीद बनौला । दुःख के हो,आँशु के हो, पीडा के हो, संघर्ष के हो सबको अनुभव छ मलाई । त्यसैले त अहिले जिउन सजिलो भएको छ ।

अस्तित्वको म एक साकार ध्वनि हुँ ।

म स्वय म ध्वनि भएकोले जीवनका सरगमहरू ध्वनित गरिरहेछु । मेरो निम्ति स्वय म अद्भूत ध्वनि हो । यो ध्वनिमा आवाजहरुको विराट मेला छ । सन्देशका अकथनीय सङ्कथनहरू छन् । ध्वनिविहीन जीवन जीवन होइन । जीवनको स्पन्दन ध्वनिमा निहित छ । यदि जीवन ध्वनिहीन हुनपुग्यो भने त्यहाँ जीवन जीवन रहँदैन । त्यहाँ यसको आस्तित्व मेटिन्छ र त्यहाँ मूर्दा सन्नाटाको व्याप्ति खडा हुन्छ ।

जीवित र भौतिक दुई कुरामा, मानवको सोचाइ फरक हुन्छ । मानव सव्यतामा विवाहपछिको घरबारको सुरुवात हुन्छ, जीवित अर्थात सन्तति छोरा, छोरी वा तेस्रो लिङ्गि जे भए नि गर्भमा रहेदेखि नै आमाको सकस र पीडा शुरु हुन्छ । सुत्केरी पीडाको त बखान गर्नु नै बेकार छ, त्यसैले माताको स्थान कुनैले पनि लिन सक्दैनन । बच्चाको कारण ज्यान गुमाएरको थुप्रै घट्ना छन् विश्वमा, अस्पतालको सुविधा भए देखि पीडा घटेको छ र मृत्यु दरमा कमी आएको छ तर शून्य भएको छैन । यसरी जन्माएर कयौं रात अनिदो र कष्टमै बालक हुर्काउनु पर्छ, आमाको काखमा कतिमायां हुन्छ भन्ने कुरा हामी सबै मानवलाई थाहा छ तर त्यो काँख र ओतप्रति हामीले गर्ने कर्तव्य भने फरक छ, विभेद छ ।

नाथे एउटा जिन्दगीका आयुहिस्साहरू औपचारिकताका उल्झनमा रुमलिएर बित्दो रहेछ । अस्ति भर्खर एकजना मित्रका पिताजी बित्नुभयो । सुनेपछि मलामी हिँडे । घाटमा पुग्दाखेरी करिब करिब अर्थी जलिसकेको थियो । मलामीहरुपनि फात्तफुत्त हिंडिसकेका थिए । केही आवश्यक मान्छेमात्र बाँकी थिए । मैलेपनि हतारहतार एकचिम्टी माटो र केही छेस्का दाउरा चितामा चढाएर मलामी आउनुको औपचारिक रीत पुरा गरेँ । अक्सर आजभोलि मलामी गएका मान्छेहरू चितामा मट्टी चढाएपछि ओल्टोकोटो छेलिँदै बाटो लाग्ने गर्छन् । समयको व्यस्तता र समस्याका जटिलताले मान्छेलाई कसोकसो धेरैतिरबाट बाँध्दै लगेको छ । मान्छे हिजो जस्तो फुक्काफाल स्वायत्त छैन । कतिपय काममा खटाइखटाइ समय चुँडेर निकाल्नु पर्ने भएको छ ।

२०२१ वा बाइस सालतिरको कुरा हो । हिंउदको बेलामा सेउले पाठशालामा गाउँका समकक्षीहरू पढ्न जान्थे, म भने घरमा पितामाताबाट यसअघि नै अक्षरहरू चिनी निकै माथिका कुराहरू पढलेख गर्ने भइसकेको थिएँ । रुद्री चण्डी र अरु अरु धार्मिक कुराहरू निकै पढिसकेको थिएँ ।

म यसरी घरमै पढेर अलिक माथिल्लो तहको भइसकेको भए पनि सबै साथीहरुले पढ्ने पाठशालामा जान नपाएकोमा दिक्क मान्दोरहेछु क्यारे । अरु अरु साथीहरुका हातमा चित्रसहितको ‘ठूलो वर्णमाला’ को किताब देखेर मलाई लोभ लाग्थ्यो । आमाले कसरी हो मलाई पनि सचित्र ठूलो वर्णमाला किनेर हो वा कसरी हो ल्याइदिनु भयो ।

समाजमा सबै मानव एकै हुदैनन् । कोही तीक्षण बुद्धि, कोही समाज सेवी त कोही प्रबुद्ध विद्वान् हुन्छन्। समानुपातिक मानिस अधिक हुन्छन् जो सामान्य सेवा गर्ने र जीविकोपार्जन मात्र गर्दछन् । थोरै वा सीमित मानिस मात्र तीक्ष्ण बुद्धिका कारण उचो पदासीन भएका हुन्छन् । यस्ता प्रबुद्ध वर्गका व्यक्तित्वका मूल्याङ्न उपल्लो तहासिन वर्ग वा सरकार वा सरकार प्रमुखले गर्ने गर्दछ । जसका कारण थप हौसला मिल्दछ र अँझ स्तरीय सेवा प्रवाह हुन्छ । तर यदा कदा मूल्याङ्न व्यक्तिवादी, नातावाद, कृपावादमा उसको प्रबुद्ध र सेवाका आधार हैन, बरु चाकरीबादमा आधार भएर आउनाले, काम र सेवा वापत गरिने पुरस्कार अवमूल्याङ्न हुन पुगेको छ । पदक र पुरस्कार पाउने प्रति नाक खुम्च्याउनु पर्ने अवस्थाले त्यस्तो उच्च र सर्वोच्च पदक/ पुरस्कारप्रतिको हेराइ फेरिन थालेकोले मूल्याकनको पद्धति नै धरासायी हुने हो कि भन्ने भय रहेको छ ।

छन्दचौतारीमा अघिल्लो बिहिबार दिउसो साढे एघारबजे मैले ‘स्मृतिका पानाबाट’ भन्ने संस्मरण लेखेको थिएँ । यसमा निकै राम्रा प्रतिक्रिया आए । समर्थन र प्रतिक्रिया दिनुहुने सबै मित्रहरुलाई हार्दिक धन्यवाद छ । मैले थाहै नपाएर पढेको 'सचित्र ठूलो वर्णमाला'का लेखकको नाम मलाई मित्र निर्मोही व्यासज्यूले सुझाउनु भो । सारै खुसी छु । कवि नीलहरि शर्मा ढकाल र उनका छोरा एकदेव ढकाल हुँनुहुँदो रहेछ यस पुस्तकका लेखक । बल्ल थाहा भयो ।

कला कालजयी हुन्छ भनिन्छ । यसको अर्थ कलामा काललाई जित्न सक्ने शक्ति हुन्छ भनेको होला । कला कालजयी हुन्छ भन्ने कुरासित एउटा मूर्तिकारको मिथक कथा गाँसिएको छ । एकचोटि एउटा नामुद मूर्तिकारलाई कालदेखि साह्रै रीस उठ्यो । ऊ ज्यादै सिपालु मूर्तिकार थियो र ऊ लामो आयु बाँच्न चाहन्थ्यो, र कलासाधनाबाट अरु बेजोड सिर्जनाहरू समाजलाई सुम्पिन चाहन्थ्यो । तर कालले उसलाई खबर पठाइसकेको थियो । म फलानो मितिमा लिन आइपुग्छु । तिमीले जति काम गर्न बाँकी छ गरिसक्नू । मृत्युको यो खबर उसलाई नमीठो लाग्यो, अब उसले काललाई टार्ने विषयमा अनेकौँ पटक सोच्यो । कालसित प्रत्यक्ष मुकाविला गर्ने ऊसित कुनै शक्ति पनि थिएन, उपाय पनि थिएन ।

साथी कसरी नबन्दा हुन् ? मन नमिल्ने मात्रै भेटिन्न, मन मिल्ने पनि भेटिन्छन्, मन नमिले मगजको एकरुपता चाहिन्छ । विचार नमिल्नेहरू भेटिएलान्, विचार मिल्नहरू पनि भेटिएलान् । अनि जसतसो साथीको नाता जोड्दै जान्छन् । केही साथी भन्छन्, केही साथी बन्छन्, केही फेसबुकमा साथीका रुपमा अड्किन्छन्, कोही त्यही फेसबुकबाटै चिनिन्छन् । साथी, साथी हुन्, केही टुट्छन्, सक्किगो ।

मानिसको स्वभाविक प्रकृया भित्र पर्ने, जन्मेपछि नामाकरण, चूडा कर्म (कपाल मुण्डन), पाश्नी (नामाकरण), अन्नप्राशन, बर्तबन्ध, विवाह बाणप्रस्त (बनबास) त्यसपछि मृत्यु आदि कर्महरू हुन् । त्यस मध्यका महत्वपूर्ण कर्म विवाह हो । हुन त यसलाई हलुका रुपमा लिनेहरू पनि कम छैनन् । विवाह आउँछ जान्छ, भएन भने पुन गरिन्छ, खुट्टा भए जुत्ता कति कति भन्नेहरुको जमात ठूलै छ । यी कर्महरू आ-आफ्ने संस्कृति अनुसार गरिने प्रचलन भए पनि आजभोलि भागी विवाह (love marriage)ले प्रस्रय पाएको छ । जन्मेको दिन देखी मृत्यु अर्थात पृथ्वीमा आएको र छोडेसम्मको अवधी नै जीवन हो । मानव जीवन सुखमय वा दुःखमय बनाउन विवाहले ठूलो भूमिका खेल्दछ । अरु कर्महरू एकल हुन्छन् तर यो कर्म जोडी (युगल)मा हुन्छ, दुई फरक संस्कारका परिवारमा जोडिने हुँदा हलुका रुपमा लिनु र हेरिनु हुँदैन ।

गम्भीरबहादुर थापाले कहिलेकाहीँ गुन्गुनाउने गीतको गेडाले भन्छ

‘घर त लेले हो ।
मयल धुने साबुन
साबुन धुने पानी
यो मनचाहिँ केले धुने हो ।’

यो गीतको विषयमा जिज्ञासा राख्ता उहिल्यै नै एकदिन ललितपुरको कछाडतिर घुम्न जाँदा असारे रोपाईंको बेला त्यहाँका ग्रामीण महिलाहरुले गाइरहेको गीत सुन्नुभएको थियो अरे । काठमाडौँको काँठतिर उवेला गाइएको यस लोकगीतले हामी मान्छेसामु एउटा प्रश्न गरेको छ –तिमी मनलाई कसरी धुन्छौ ? तिम्रो मनको फोहोर कसरी बगाउँछौ ? कि मनमा फोहोरमैलाको डङ्गुर थुपारेर बस्छौ ? अनि थापाले यो गीतलाई जोड दिएर गाउनुको कारण हामी मनमा फोहोर पाल्ने मान्छेलाई मन सफा गर्नपर्छ भनेर भनेका रहेछन् ।

मानिसको जन्मदेखि मरण अवधी बीचको समय नै मानव जीवनको सफल र असफलताको मार्ग हो । संघर्षमय जीवनको यात्रामा कहिले सफल भइन्छ भने कहिले कुनै कर्ममा असफल पनि भइन्छ । तर असफलमा हुँदैमा निरास र सफलतामा हर्षित भएर हौसिने काम भने मबाट कहिल्यै भएन । मेरो जन्म हालको पर्वत जिल्लाको शंकरपोखरी गाविस वडा नं ४ ठूलाघरमा २००३ सालमा भएको थियो । मेरो जन्म हुँदा देशमा राणा शासन थियो । गरिबीले घरमा सताएको थियो भन्न पनि नहिचकिचाए हुन्छ । बढ्दै जाँदा अध्ययन गर्ने धारणा पलाएको तर त्यति वेला सहजरूपमा अध्ययनको लागि विद्यालयको सुविधा थिएन ।

जहाँ नउभिँदा हुन्छ, त्यहाँ बसे हुन्छ । जहाँ नबस्दापनि हुन्छ,त्यहाँ सुतेहुन्छ । जहाँ नदगुर्दा हुन्छ, त्यहाँ बिस्तारै हिँडे हुन्छ । जहाँ नबोल्दा हुन्छ, त्यहाँ मौन रहे हुन्छ । जहाँ विचार नगर्दा हुन्छ, त्यहाँ निर्विचार रहे हुन्छ । मेरो यस विचारमा तपाईं सहमत हुनुहुन्छ/हुनुहुन्न त्यो मलाई थाहा छैन । तर मेरो विचारमा शरीरलाई बढीभन्दा बढी आराम दिनुछ । अँझ धेरै वर्ष यो शरीरलाई बचाउनुछ । यो शरीरबाट अँझ धेरै काम गराउनुछ । त्यसैले छिट्टै थोत्रे बनाउनुभएको छैन यो शरीरलाई । विरोधाभास त्यहाँनेर हुन्छ, एकातिर यो शरीरलाई जतन गर्नुछ भनिरहेको हुन्छु, अर्कोतिर लत वा स्वादको संस्कारले यही शरीरलाई हानी हुने चिजपनि खाइरहेको हुन्छु । निर्दोष शरीर उपर अत्याचार लादिरहेको हुन्छु । शरीरलाई अनावश्यक रुपमा सताइरहेको हुन्छु । जसले गर्दा शरीरभित्र रोग पस्ने प्वाल खनिँदै छन् ।

उकाली ओराली पार गर्दै २०७३ साल पनि वितिसक्यो । २०७४ सालदेखि हरेक पल आशा गरे अनूरुप मङ्गलमय होस् यही शुभ–कामना गरौं । नूतन वर्षको स्वर्ण रश्मीले छरेर गगन आल्हादित होस् । समुच्च विश्व नै हर्षित, प्रमुदित र उत्साहित होस् । हृदय सरोवर होस् । वन्धुत्व सर्वत्र छाओस् । जनजनमा उल्लास आओस् । यस्तो खुसी आओस् जसले भेदभाव तोडिदेओस् । नवल लालीले सारा जगतलाई उन्मादित गरिदेओस् । आयो नयाँ वर्ष तपाईंको दैलोमा, ढकढकाइरहेछ बारम्बार ढोकामा । वितेका वर्षका भारी विसाई ल्याइसक्यो नयाँ प्रेम उमङ्ग । दुबै हात फैलाई स्वागत गरेको छु नव वर्ष तिमीलाई । ईंश्वरलाई पनि धन्यवाद दिएको छु । आउनुहोस् सबैजना नयाँ वर्षको पहिलो कु