• भलाकुसारी
  • मझेरी छनौट
  • ट्विटरमा
  • फेसबुकमा
  • रचना प्रकाशन गर्दा
  • प्रतिकृया
  • हाम्रो बारेमा
  • हिज्जे संशोधन
Home

मझेरी आकर्षण

  • पछिल्ला रचनाहरू
  • नयाँ लेख/रचना पढ्नुहोस्
  • लेखक/विधा/स्रोत सूची
  • साहित्यिक सूचना/समाचार
  • कथा
  • कविता
  • गजल
  • गीत

फेसबुक एकाउन्टबाट लग-इन

लग-इन (भित्र)

  • Create new account
  • Request new password

विधा सूची

  • कथा
  • आधुनिक कथा
  • सामाजिक कथा
  • लघु कथा
  • मनोविश्लेषणात्मक कथा
  • पौराणिक कथा
  • बाल कथा
  • लोक कथा
  • अनूदित कथा
  • विज्ञान कथा
  • हास्य कथा
  • सूत्रकथा
  • पत्रात्मक कथा
  • अन्य बिधा (कथा)
  • कविता
  • गद्य कविता
  • छन्द कविता
  • पद्य कविता
  • राष्ट्रिय कविता
  • बाल कविता
  • गीति कविता
  • पौराणिक कविता
  • हास्यव्यङ्ग्य कविता
  • भक्ति कविता
  • अनूदित कविता
  • अन्य विधा ( कविता)
  • गीत
  • लोकगीत
  • आधुनिक गीत
  • पुराना गीत
  • बाल गीत
  • चलचित्रका गीत
  • स्वदेश गीत
  • पप गीत
  • गजल (गीत)
  • अनूदित गीत
  • निबन्ध
  • हास्यव्यङ्ग्य
  • वर्णनात्मक निबन्ध
  • वैयक्तिक निबन्ध
  • लघु निबन्ध
  • विचारात्मक निबन्ध
  • पत्रात्मक निबन्ध
  • संस्मरण
  • नियात्रा
  • भावनात्मक निबन्ध
  • अनुभूति/मनोन्यास
  • अन्य विधा (निबन्ध)
  • विश्लेषण/समालोचना
  • सामाजिक समीक्षा
  • भाषा/साहित्य समीक्षा
  • ऐतिहासिक समीक्षा
  • सांस्कृतिक समीक्षा
  • संगीत/कला समीक्षा
  • व्यक्तित्व समीक्षा
  • पुस्तक/कृति समीक्षा
  • साहित्यिक खोजपत्र
  • भौगोलिक समीक्षा
  • शैक्षिक समीक्षा
  • राजनीतिक विश्लेषण
  • आध्यात्मिक विश्लेशण
  • सूचना प्रविधि
  • वैज्ञानिक समीक्षा
  • अन्य विश्लेषण
  • सूचना/समाचार/बहस
  • सूचना/विज्ञप्ति
  • कला/साहित्य समाचार
  • साहित्यिक छलफल
  • साहित्यिक रिपोर्ट
  • नाटक/एकाङ्की
  • नाटक
  • बाल एकाङ्की
  • संवाद
  • अन्य विधा
  • गजल
  • मुक्तक
  • हाइकु
  • सेन्र्यू
  • ताङ्का
  • सेदोका
  • सनेट
  • अन्य
  • विविध भाषाका रचना
  • संस्कृत भाषा
  • मैथिली भाषा
  • भोजपुरी भाषा
  • नेवारी भाषा
  • तामाङ् भाषा
  • लिम्बू भाषा
  • बान्तावा भाषा
  • थारू भाषा
  • अवधी भाषा
  • कुलुङ भाषा
  • शेर्पा भाषा
  • धिमाल भाषा
  • राना भाषा

मैथिली लोकगाथा र नेपाल भूमि

kbs — Sat, 09/03/2011 - 13:33

  • ऐतिहासिक समीक्षा
  • डा. रेवतीरमण लाल
  • मधुपर्क २०६८ साउन

सम्पूर्ण मिथिलाञ्चलमै नेपालको मिथिलाञ्चलको मैथिली लोकगाथासँग सम्बन्धित भाग बढी भएको पाइन्छ । यसको प्रमुख कारण यस क्षेत्रको सांस्कृतिक एवं ऐतिहासिक घटनाचक्रहरूसँग सम्बद्ध हुनु नै हो । अनेकौँ मैथिली लोकगाथाको सम्बन्ध नेपालसँग रहेको पाइन्छ । विशेषगरी पूर्वी तराईको भाग यी गाथाहरूको क्षेत्र रहेको छ । यसमा पनि अधिकांशको सम्बन्ध मोरङ, सप्तरी र सिरहा जिल्लासँग रहेको पाइन्छ । लोकगाथाको प्रारम्भिक भाग 'सुमिरन'मा 'उत्तरमे नेपाल पुजलियै दक्षिण गङ्गाधार' वाक्यले स्पष्ट गर्छ कि मैथिली लोकगाथामा नेपाली भूभागको सम्बन्ध महत्त्वपूर्ण रहेको छ । (मैथिली लोकसाहित्यिक स्वरूप लेखक-डा.रेवतीरमण लाल)

सुमिरन अथवा बन्हौन यी गाथाहरूमा त्यो महत्त्व राख्दछ, जुन महाकाव्यमा मङ्गलाचरण अथवा नाटकमा नाङ्दीगानको छ ।

अमरसिंह लोकगाथामा मोरङको चर्चा यसरी गरिएको छ -

'तनिये अशीषबा मैया कमला दैये देवैना सरती जनु मोरङके चमराके सधबइ ना' त्यस्तै राजाधनपालको लोकगाथामा छ-

'खने खने जाय राजाजी सिरी मोरङ राज
खने खने जाय राजाजी मोगलान सन राज'

मिथिलाञ्चलको उत्तरभागमा भीमलाई पनि दिक्पालको रूपमा पूजा गरिन्छ । छैठौँ-सातौँ शताब्दीतिर राजा सलहेसको आश्रयदाताको रूपमा भीमलाई मानिएको छ र अहिले पनि भीमलाई लोकदेवताको रूपमा पूजा गरिन्छ । सिन्धुली जिल्लाको थारु र दनुवारका लोकगीतहरूमा भीमको पर्याप्त चर्चा पाइन्छ । एउटा लोक गीतमा यस्तो छ-

'पाँचौँ भीम दुवो वीर
चलते पृथवी नहिँ थीर
आगू आगू भीम साइन पाछू भैरो वीर
भीम साइन भीम साइन बोले
नागरिक लोक'

(मैथिली लोकसाहित्यिक स्वरूप-डा.रेवतीरमण लाल) पाँच पाण्डव भीमसेन र सहलेस गाथाको पकडियाको राजा भीमसेनलाई एउटै मानिएको छ । (डा. प्रफुल्लकुमार सिंह मौन-'मैथिलीलोकगाथाक नेपालीय सन्दर्भ)

यस्तै, लोकदेवताको रूपमा पूजित कारिख महाराज मिथिला क्षेत्रमा लोकदेवताको साथै लोकगाथाको रूपमा ख्याति छ । जनकपुर अञ्चलको महोत्तरी जिल्लास्थित पडौल स्थानलाई कारिख महाराजको स्थान मानिएको छ र कारिख महाराजको लोकगाथा गाइने गरिन्छ । कारिख महाराजको मीरा सुलतानसँग मित्रता भएको कारणले कारिखस्थानमा मीराको पूजा गर्ने परम्परा रहिआएको छ । यो धार्मिक समन्वयको ज्वलन्त उदाहरण पनि हो ।

नवौँ एवं दसौँ शताब्दीतिर योगीगाथा गायकहरूको एउटा सम्प्रदाय नै निर्माण भएको थियो तिनीहरूले विभिन्न गाथाहरू गाउँदै उत्तरदेखि दक्षिणसम्म विशाल क्षेत्रमा लोकभाषाको प्रचार गरे । यी योगीहरू नाथ सम्प्रदायका थिए र गोपीचन्द, भरथरी आदिका लोकगाथाहरूको प्रचार यिनीहरूद्वारा नै भएको हो । डा.श्याम परमार आफ्नो पुस्तक 'मालवीलोक साहित्यमा लेख्नुहुन्छ-काबुलदेखि कामरूपसम्म, काठमाडौँदेखि दक्षिणसम्म प्रायः कुनै प्रदेश यिनीहरूको प्रभावबाट वञ्चित भएको होला । यिनीहरूको नामसँगसँगै एउटा विचित्र परम्परा सदृश संलग्न छन्, जसमा गोपीचन्द, भरथरी, वयनामती, मछिन्द्र, हाडिया, जालन्धर चौरङ्गी अथवा सैकडौँ, कनफटा योगीहरूका जीवन्त चित्र भरेका छन्, जसको आधारमा विभिन्न गान र गाथाहरूको रचना भएको थियो । अहिले पनि मिथिलाञ्चलमा पहेँलो वस्त्रधारी नाथ सम्प्रदायका योगीहरू सारङ्गी रेट्दै गोपीचन्द्र एवं भरथरीका लोकगाथाहरू गाउँदै हिँडेको देख्न सकिन्छ ।

नेपाली भू-भागसँग सम्बन्धित सन्दर्भ भएका केही लोकगाथाहरूको चर्चा यहाँ गरिएको छ ।

सहलेस गाथा-मैथिली लोकगाथामा सहलेसको प्रायः सम्पूर्ण भागसँग सम्बन्धित छ । केही अंश सिमरिया (गङ्गा) सँग सम्बन्धित मात्र भारतमा पर्दछ तर अन्य सबै भागहरू नेपालको विशेषगरी सिराहा जिल्लासँग सम्बन्धित छन् र यस लोकगाथासँग सम्बन्धित ननमहरी स्थान धनुषा जिल्लाको उत्तरमा पर्दछ । यस गाथाका अन्य स्थानहरू महिसौथा (सहलेसको जन्मस्थान), माणिकदह (सलहेस नुहाउने ठाउँ), पकडिया गढ (सलहेसले चौकीदारी गरेको दरबार), सलहेस फूलबारी, मालिन मन्दिर, पतारीपोखरी, कमलदह आदि सबै सिराहा जिल्लामा पर्दछन् ।

दुलरादयाल लोकगाथा ः

दुलरादयालका गुरु मङ्गल कमलाक्षेत्रका थिए । बिहे गर्न जाँदा दुलरादयाल आशीर्वाद लिन कमलानिर गुरुकहाँ पुगेका थिए र जब उनका जन्तीलाई बहुरा गोढिनले बाख्रा बनाइदिइन् दुलारादयाल आफ्ना गुरुकहाँ पुगी तन्त्रमन्त्र सिक्ने आदेश प्राप्त गरे । तन्त्रविद्या प्राप्त गरी गुरुकहाँबाट कमलानिर आउँदा बहुरागोढिनले आफ्नो तन्त्र विद्याले कमलाको जललाई सुकाइ दिएकी थिइन् भनिन्छ । यो कमला नदीको क्षेत्र नेपालमा नै पर्दछ ।

कृष्णराम गोप ः

कृष्णराम गोप यादव जातिसँग सम्बन्धित लोकगाथा हो । यस गाथाको स्थान सप्तरी जिल्लाको महुलीबजारदेखि उत्तरमा पर्दछ । उनका भक्तहरू गीतका माध्यमबाट उनको जीवन चरित्र गाउँछन् । कृष्णराम घोसिन यादवहरूका साथै अन्य जातिमा पनि देवताको रूपमा पूजिने व्यक्तित्व हुन् । उनको प्रसिद्ध स्थान देउरीवथानमा रहेको छ । उनी सलहेसका समकालीन भएको कुरा इतिहासविद् प्रो. हरिकान्तलाल बताउनुहुन्छ । प्रत्येक वर्ष कृष्णारामलाई खीर चढाएर 'जनार' (पूजा) गरिने परम्परा छ । सप्तरी र सुनसरी दुवै जिल्लामा यादवहरू कृष्णारामलाई आफ्नो कुलदेवता मान्दछन् ।

रइयारणपाल -

रइयारणपालको अन्यायी र अत्याचारीलाई सर्वनाश गर्ने प्रमुख काम थियो तर पछि उनको नै हत्या गरियो । रइया रणपालकी प्रेयसी गाङ्गो गोढिन थिइन् । गाङ्गो निषाद जातकी भएकी कारणले पछि रइयारणपाल निषाद जातका देवताको रूपमा पूजित भए । सप्तरीको महदैयामा उनको गढको अवशेष प्राप्त भएको छ ।

लोकगाथा दीनाभद्री -

लोकगाथा दीनाभद्रीमा दीना र भद्री नायकहरू छन् । उनीहरू मुसहर जातका थिए र उनीहरूले अत्याचारी सामन्त विरुद्ध सङ्घर्ष गरेका थिए । सामन्त जोरावरसिंह र कनकसिंह विरुद्ध दीना र भद्रीद्वारा भएको सङ्घर्षको कथा यस लोकगाथामा छ । शिकारको क्रममा उनीहरूको मृत्यु भएको हुन्छ । दीनाभद्रीको गाउँ सप्तरी जिल्लाको जोगिया जाँजरमा भएको बताइन्छ । यो गाउँ राजविराजबाट ५ कि.मि.उत्तर पश्चिममा पर्छ । दीनाभद्री मुसहर जातमा कुलदेवताको रूपमा पनि पूजिन्छन् । मिथिलाञ्चलमा अत्यन्त चर्चित गाथाका रूपमा गाइन्छ ।

अमरसिंह लोकगाथा - यो गाथा मोरङ जिल्लासँग सम्बद्ध छ र अमरसिंह मलाह जातका देवताको रूपमा पूजिन्छन् । अमरसिंहले मोरङको बदिला चमारद्वारा नदीकी देवी कमलासँग विवाह गर्न उनको बाटो अवरुद्ध गरेपछि मोरङमाथि आक्रमण गरी बदिला चमारको हत्या गरिदिएका थिए । कमलालाई उद्धार गरेका कारणले अमरसिंह मलाहजातमा पूजित भए । यहाँ यो स्मरणयोग्य के छ भने मिथिला अञ्चलमा प्रवाहित नदीकी देवी कमला अनेकौँ मैथिली लोक गाथाहरूमा देवीको रूपमा चर्चित छिन् । लोकगाथा नैका वनिजारा -नैका बनिजारा नामले नै थाहा हु्न्छ कि यो एउटा व्यापारी थियो । यो अन्यत्रको भए पनि यसको सम्बन्ध नेपालसँग व्यापारिक थियो । नेपालबाट चामल, तिसी (आलस) किनेर बिक्री भारतमा गथ्र्यो । यो नेपालबाट ऊन, सुन, नून, जडीबूटी, गन्धक, तेजपात र शीलाजित पनि लगेर बिक्री गर्ने गरेको कुरा ज्ञात हु्न्छ ।

लोकगाथा लवहरि कुशहरिः

सीताको वनवासकालमा लव र कुशको जन्म भएको थियो । लव र कुश रामकथा गाउँदै, घुम्दै गरेको कारण यो एउटा जात अथवा समूहको रूपमा प्रख्यात भएको छ । यस समूहको नाउ कुशीलव पनि भएको हो । यसको प्रसिद्धि गाथा गायकको रूपमा पनि प्राचीनकालदेखि रहिआएको छ । मैथिलीमा यस राम सीतासँग सम्बन्धित लोक गाथालाई लवहरि कुशहरि भन्ने गरिन्छ । रामायणअनुसार लव र कुशको जन्म वाल्मीकि आश्रममा भएको हो र यो स्थान नेपालमै पर्दछ । यो अत्यन्त प्रसिद्ध धार्मिक स्थल हो ।

जयसिंह लोकगाथा

लोकनायक जयसिंह त्यस कीर्तिपुरुषको नाम हो जो आफनो अद्भूत पराक्रमले कमलाको बन्दीको रूपमा रहेको आफ्नो पितालाई मुक्त गरी मलाह जातमा पूज्य भएका छन् । जयसिंह मलाह जातका कुलदेवताको रूपमा पनि पूजिन्छन् । यो गाथा वीरता र पराक्रमले भरिएको छ र यसको क्षेत्र कमला नदीको आसपास रहेको छ ।

यी लोकगाथाहरूको चर्चाले के देखाउँछ भने नेपालको मिथिलाञ्चल भूभाग मैथिली लोकगाथाका लागि विस्तृत एवं उर्वर क्षेत्र रहेको छ । यसमा अनेक लोकगाथाका नायक भएका छन् भने उनीहरूसँग सम्बन्धित अनेक घटना र कथा विकास यसै क्षेत्रमा भएको छ ।

जनकपुर ११ धनुषा

मधुपर्क २०६८ साउन

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Total votes: 121
  • 1667 reads
Tweet facebook

Post new comment

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.
Input format
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Allowed HTML tags: <a> <em> <strong> <cite> <code> <ul> <ol> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Lines and paragraphs break automatically.
  • Web page addresses and e-mail addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.

More information about formatting options

CAPTCHA
This question is for testing whether you are a human visitor and to prevent automated spam submissions.

सामाजिक सञ्जालमा

Follow @Majheri

मझेरी छनौट

  • पुन्य कार्की
  • सुधा मिश्र
  • धर्मराज कोइराला
  • शिवराज कलौनी
  • राजेश अधिकारी

नयाँ प्रतिकृयाहरू

  • appreciate
    2 days 16 hours ago
  • आभार
    3 days 11 hours ago
  • बहुत खुब कहिल्छि ।
    6 days 11 hours ago
  • आभार प्रकट गरे
    1 week 1 day ago
  • शब्द र भाव राम्ररी मिलाउनु
    1 week 1 day ago
  • यति मीठो संस्मरणको लागि हृदय देखि नै धन्यवाद
    1 week 2 days ago
  • सारै राम्रो पुस्तक, बधाई छ
    1 week 2 days ago
  • किताब राम्रो रहेछ । बधाई छ
    1 week 2 days ago
  • एकदम सान्दर्भिक
    1 week 2 days ago
  • आज पनि उत्तिकै शान्दर्भिक छ्न
    1 week 2 days ago

लोकप्रिय रचनाहरू

Today's:

  • खहरेको भेल-रहेछ
  • पछिल्ला रचनाहरू
  • समयकाे धुन
  • तिम्रो शुभ विवाहको उपलक्ष्यमा
  • जन्मदिनको शुभकामना तिमीलाई
  • छोरीको जन्मदिनको शुभकामना
  • मझेरीमा लेख रचना प्रकाशन गर्दा..
  • मझेरी हिज्जे-संशोधन : शुद्ध नेपाली लेखौँ
  • जन्मदिनको शुभकामना
  • विद्यार्थी हुँ म
  • यसै गरी मिलोस तिम्रो माया
  • फेसबुकका शुभेच्छा र जीवनका वास्तविकता
  • मिथिलाक किसान
  • हाम्रो बारेमा
  • जन्मदिनमा विद्यार्थीलाई मुना र युवामञ्च
  • शुभ दिन बिहानीको
  • गजल ( बिर्सिएको छैन आमा )
  • कोरोना भाइरस
  • देशभक्त हुँ म
  • शान्तिनारायण श्रेष्ठका कवितामा समाजशास्त्रीय चिन्तन एक अबलोकन
  • भेषराज रिजालको पछिल्लो नियात्रा सङ्ग्रह बिसौनी वल्तिर
  • जुनेली रात
  • माया गर्ने भन्दा, धोका दिने मायालु प्यारो हुन्छ
  • म पानी हुँ
  • महलकी रानी
  • सात मुक्तक (अहो! यो संसार अचम्मको छ)
  • अनुरागक डोर (गजल)
  • काली
  • प्रेम पाप होइन
  • कुकुर

Last viewed:

  • अजम्बरी माया लाऊँ
  • हर रात सपनीमा
  • पुतली
  • चिता बनाई दिनु
  • आमा
  • केही थिएन आउँदा
  • गुडबाई मेरी
  • बाबुनानीहरू सपार्ने काइदा
  • आशै आश को जिन्दगानी
  • भूतलाई झटारो
  • हो म हुतिहारा भएरै बाँच्न चाहन्छु
  • परम्परादेखि चल्तीमा छ कौडी
  • तिम्रो आँखाको सागरमा
  • आह्वान
  • रामजनमको खास्टो बेपार
  • फेर्नुपर्ने संस्कार छ आफ्नो
  • सारा खुशी चाहनाहरू
  • ‘नारीको अग्रगामितामा पुरुष बाधक बन्नु हुँदैन’ (आलेख)
  • गजल (होली विशेष )
  • कलह र कलङ्क नासिनी भगवती कलङ्की माता
  • उकाली ओरालीहरुमा
  • मुक्तक
  • आमाको वेदना
  • मेरो जन्मदिन
  • मातृभूमि
  • जुवेदा खातुन
  • बाध्यताले पाइँलाहरु
  • सपना हजार हुन्छ
  • चिच्याउने नै यँहा हित
  • चिकित्सकहरुको युद्ध
  • भलाकुसारी
  • मझेरी छनौट
  • ट्विटरमा
  • फेसबुकमा
  • रचना प्रकाशन गर्दा
  • प्रतिकृया
  • हाम्रो बारेमा
  • हिज्जे संशोधन

© २००८-२०२० सर्वाधिकार मझेरी डट कममा सुरक्षित