Skip to content


महाभारत महाकाव्यमा भगवान् श्रीकृष्ण र बलभद्रको व्यापक र विशाल वर्णन अङ्कित गरिएको छ । महाभारतको कथावस्तु सबै विज्ञ पाठकलाई विदितै छ । यस महाकाव्यलाई पुज्य र पठनीय मानिन्छ । बलभद्र भगवान् श्रीकृष्णको दाजु हुनुहुन्थ्यो । बलभद्र कलवार जातिको इस्टदेवता हुनुहुन्छ । उहाँको जन्म भदौको कृष्ण पक्षको षष्ठि तिथिमा भएको थियो । यस दिनलाई इल षष्ठि पनि भनिन्छ । बलभद्रको शस्त्रको नाम हलो मानिन्छ । आर्यावर्त आरम्भदेखि नै कृषिप्रधान रहिआएको कुरो सर्वविदित छ । भारत र नेपाल यसै आर्यावर्तका प्रमुख पौराणिक देश हुन् । अतः यस जातिको बसोबास भारत र नेपालमा सघन रूपमा पाइन्छ ।

२०५८ सालको जनगणनाअनुसार नेपालमा कलवारको जनसङ्ख्या ० दशमलव ५१ प्रतिशत रहेको अनुसार यसको कुल जनसङ्ख्या एक लाख १५ हजार ६ सय ६ रहेको छ, तर यो मिथ्याङ्क हो किनभने यसमा कलवार थर लेखाउनलाई मात्र गणनामा लिइएको छ । यो जाति ७५ मध्ये ६५ जिल्लामा पाइन्छ । नेपालको पूर्वी तराई तथा मध्यतराईका जिल्लाहरू मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, रौतहट, बारा, पर्सा, सर्लाही, महोत्तरी, धनुषामा कलवार जातिको सघन बस्ती छ भने अन्य जिल्लाहरूमा त्यति बाक्लो बस्ती भेटिँदैन । यस जातिका साक्षरताको स्थिति त्यति सन्तोषजनक छैन । ६५ दशमलव ४ प्रतिशत साक्षर रहेको यो जाति पहिचान गरिएको सय जातिमध्ये बाइसाँै स्थानमा पर्दछ । यो जाति अहिले पिछडा वर्गमा सूचीकृत भएको पाइन्छ, तर सुविधाबाट वञ्चित छ । सामाजिक रूपमा पिछडिएको जातिका रूपमा कलवार जाति पर्दछ । यिनीहरूको शैक्षिक तथा आर्थिक अवस्था सुदृढ छैन । यो जाति मुख्यतः व्यापार र कृषि व्यवसायमा मुख्य रूपमा संलग्न रहेको पाइन्छ ।

पुराकथा ः श्री बलभद्र र श्रीकृष्णकी एकमात्र बहिनी थिइन्- सुभद्रा । बलभद्र र श्रीकृष्णमा बराबर झैझगडा र ठट्टा हुने गर्दथ्यो । महाकवि सुरदासले पनि यतातिर सङ्केत गर्दै लेख्नुभएको छ, ‘दाउ मुझे बहुत खिजायो ।’ बलभद्रले सुभद्राको विवाह दुर्योधनसँग गराउन चाहनुहुन्थ्यो, तर कृष्णचाहिँ अर्जुनसित गराउन चाहनुहुन्थ्यो । बलभद्र धेरै बलशाली र क्रोधी हुनुहुन्थ्यो । उनकोसमक्ष श्रीकृष्णको पनि बोली बन्द हुन्थ्यो । तसर्थ, उनले एउटा युक्ति निकालिहाले । सुभद्रालाई सम्पूर्ण कुराको सारसङ्क्षेप बताइदिए । सुभद्रा पनि अर्जुनलाई भित्रीमनले मन पराउन थालिन् । एक दिन जब सुभद्रा पूजा गर्न जान लागेकी थिइन्, बाटोमा श्रीकृष्णको सल्लाहअनुसार अर्जुनले सुभद्राको अपहरण गरिहाले । यस घटनालाई लिएर बलभद्र धेरै रिसाए, किनभने उनको बानी नै रिसाउनु थियो । उनको रिसले सबै थर्कमान भए । तदुपरान्त श्रीकृष्णले बलभद्रलाई धेरै मान-सम्मान गरेर शान्त पारे । अन्तमा बलभद्रको आशिर्वादसहित सुभद्राको विवाह अर्जुनसित गराएर दुवैलाई वैवाहिक बन्धनमा बाँधिदिए । त्यस दिनदेखि कलवार जातिको मान्यता के छ भने बलभद्र अझ पनि रिसाइरहेका छन् । तसर्थ, कलवार जातिको कुनै पनि सदस्यको विवाहमा बलभद्र भगवान्लाई मनाउने परम्परा अझ पनि चल्दै आएको छ । विवाहपूर्व उनको आशिर्वाद र आशिष प्राप्त गर्नका लागि र उनलाई मनाउनका लागि सम्पूर्ण कलवार जाति सक्रिय एवम् सचेष्ट एवम् सजग रहँदै आएको छ । बलभद्रको पूजाआजा गरेर उनलाई खुसी तुल्याउने कलवार जातिको परम् धर्म हुन गएको छ ।

कलवार जाति हिन्दू वर्मा अवस्थाअनुसार वैश्य वर्गमा पर्दछ, जसको परम् पवित्र कर्तव्य हुन्छ समाजको सेवा गर्नु । यिनीहरू मुख्यतः व्यापारी हुन्छन् । मारवाडीपछि व्यापारमा कलवार जातिको स्थान दोस्रो मानिन्छ । कलवार व्याहुत होस् कि जायसवाल चन्द्रवंशी मानिन्छ । यस चन्द्रवंशमा ययाति, नहुष, विश्वामित्र, सहस्रार्जुन, अर्जुन, भीम, बलभद्र र श्रीकृष्णजस्ता महापुरुषको जन्मले गर्दा कलवार जाति गौरवान्वित र सम्मानित हुँदै आएको छ । बलभद्र कलवार जातिको पूर्वज र कलवार जाति उनको वंशजका रूपमा मानिन्छ । श्री बलभद्र श्रीकृष्णको अग्रज पनि हुनुहुन्छ । कलवार जाति आज पनि बडो धूमधामसँग बलभद्रको पूजाआजा गर्ने गर्दछन् । यस वर्ष उनको पूजाआजा आजैको दिन पर्दछ । यसबाहेक कलवार जातिको विशेष सुअवसरमा पनि यिनको अनुष्ठान गरिन्छ र उनको विशेष पूजा विधि-विधानअनुसार गरिन्छ । वैवाहिक कुनै पनि रिवाज बलभद्रको पूजाआजाविना सम्पन्न हुँदैन । कलवार जातिमा पनि व्याहुत वर्गमा बलभद्रको पूजा न गरीकन कुनै पनि वैवाहिक संस्कार सम्पन्न हुँदैन । बलभद्रलाई खुसी पार्नका लागि र यिनको आशिर्वाद र आशिषका लागि विवाहजस्तो संस्कारमा यिनको पूजाआजा गर्ने लामो परम्परा छ । यस्तो मानिन्छ कि बलभद्र अझ पनि रिसाउनुभएको छ । तसर्थ, उहाँलाई मनाउनका लागि धेरै भाकल गरिन्छ र उहाँलाई खुसी पारेर वरदानको वरद इच्छापूर्ति गर्ने गरिन्छ । घरपरिवारका सबै सदस्य उहाँलाई मनाउनका लागि सङ्कल्प गर्ने गर्दछन् र उहाँलाई मनाएपछि मात्र वैवाहिक संस्कार सम्पन्न गर्ने गरिन्छ ।

कलवार जातिको अनेक सहवर्गीय जात-जाति छन् । यिनीहरूबीचमा अब वैवाहिक सम्बन्ध पनि हुन थालेको छ । रगतको सम्बन्ध स्थापित हुन थालेकाले यिनीहरूमा सौहादर््रपूर्ण स्नेहीले र प्रेमिल सम्बन्धको सुवास छर्न थालिएको छ । पहिला-पहिला यिनीहरूमा यस्तो सुमधुर सम्बन्ध थिएन र यिनीहरू आफूलाई सामाजिक दृष्टिकोणले अलग-अलग मान्दथे, तर अबचाहिँ यो वर्गीय र वर्णीय सम्बन्धमा समन्वय आउन थालेकाले सामाजिक सम्बन्धको गाँठो बलियो हुन थालेको छ । वर्गीय र वर्णीय चेतनाको वर्चस्व देखिन थालिएको छ । यी विभिन्न वर्गीय एवम् वर्णीय जाति, उपजातिहरू निम्न किसिमका छन् । जसको समाजशास्त्रीय एवम् मानवशास्त्रीय अध्ययन, अनुसन्धान र अन्वेषण आवश्यक छ ।

जायसवाल ः यो कलवार जातिको सबैभन्दा सम्पन्न, समृद्ध र सुशिक्षित जाति हुन् । यिनीहरू सामाजिक र शैक्षिक दृष्टिकोणले पनि कलवार जातिमा परिगणनीय हुन् । केही समाजशास्त्रीहरूका अनुसार यिनीहरू जासो या ‘जायस’ ऐतिहासिक राज्य परिवारसँग सम्बन्धित मानिन्छन्, जायसवालहरूमा जसारु, जस्सार, जेसार, जसवार, जैसवार आदि उपजाति र उपनामहरू हुन् । केपी जायसवाल भारत वर्षका प्रसिद्ध इतिहासवेत्ताका रूपमा सम्मानित व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो । उहाँले कतिपय मानक ग्रन्थ पनि लेखेर आफ्नो नाम कमाउनुभएको छ ।

बनौधिया ः यो पनि जायसवाल वर्गको उपजाति हुन् । वाणिज्य व्यापारको दृष्टिकोणले जैसा नगर छाडेर बनौधिया कस्वामा बस्ने गरेकाले यिनीहरूलाई बनौधिया भनिन्छ ।

खरिदाहा ः खरिदाहा वाणिज्य व्यापारको क्षेत्रमा खरिद बिक्रीको क्षेत्रमा कार्य गर्ने गर्नाले यिनीहरू खरिदाहा भएको समाजशास्त्रीय विवेचनामा भनिएको छ । यसको साथैसाथ यिनीहरूलाई गाजीपुरसित पार्न जोडेर हेरिन्छ । यिनीहरूलाई जायसवालको कुनै जातीय पञ्चायतमा गैरहाजिर भएकाले यिनीहरूलाई जातिबाट बहिष्कृत गरिएको भनिन्छ । यसलाई व्याहुत जायसवालको उपवर्ग मानिन्छन् । अचेल यिनीहरूको वैवाहिक सम्बन्ध कलवार र जायसवालमा विनाकुनै रोकतोकको साथ सम्पन्न हुने गर्छ ।

देसवार ः यो शब्द जेसवार र जैसवारको अपभ्रंश मानिन्छ । यो पनि कलवार जातिको उपजाति हुन् । कलवार जातिको मुख्य थर, कलवार, गुप्ता, चौधरी, भगत, साह आदि हुन् । नेपाली साहित्यका अमर साहित्यकार भवानी भिक्षु पनि कलवार थिए र उनको थर गुप्ता हो ।

शनिबार, गोरखापत्र
भदौ २४, २०६८

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *